Η χρηματοπιστωτική κρίση είναι πρωτόγνωρη τόσο ως προς το μέγεθος όσο και ως
προς την πολυπλοκότητά της. Είναι η πρώτη πραγματικά παγκόσμια κρίση της εποχής
μας: δεν ξέρω καμία χώρα που να μην έχει επηρεαστεί και κανέναν τομέα της
οικονομίας που να μην έχει θιγεί. Οι αιτίες της είναι πολλές - μεταξύ αυτών, η
οικονομική κακοδιοίκηση, οι αδυναμίες του εποπτικού συστήματος (bad regulation)
και η τραπεζική απληστία.
Δεν μπορώ, ωστόσο, ευρισκόμενος στη Μόσχα, να μην είμαι και λίγο ειρωνικός.
Πολλοί λένε ότι αυτό θα είναι το τέλος του καπιταλισμού όπως τον ξέρουμε.
Αλήθεια, πόσες φορές δεν έχουμε ακούσει την άποψη αυτή τις τελευταίες δεκαετίες;
Αμέτρητες. Μια πρόβλεψη, ωστόσο, που μπορώ να κάνω με σχετική σιγουριά είναι ότι
ο καπιταλισμός θα επιβιώσει. Παρά τα μειονεκτήματά του, είναι το καλύτερο
σύστημα που έχουμε. Το ερώτημα είναι με ποια μορφή;
Το καπιταλιστικό σύστημα πρέπει να αλλάξει. Γι’ αυτό δεν υπάρχει καμία
αμφιβολία. Κυβερνήσεις (και φορολογούμενοι) υποβάλλονται σε τόσο μεγάλες θυσίες
για να το στηρίξουν, που θα ζητήσουν σημαντικά ανταλλάγματα σε ποινές,
περιορισμούς και ό, τι άλλο χρειαστεί για να μην ξανασυμβούν τα ίδια. Θα είναι
μια μακρά, περίπλοκη και εξαιρετικά δαπανηρή διαδικασία.
Το σύστημα
Οντως, οι σύγχρονοι τραπεζίτες δεν σέβονται και πολύ τις εποπτικές αρχές
(regulators). Το σημαντικό γι’ αυτούς ήταν να βρουν τρόπους να παρακάμψουν το
εποπτικό πλαίσιο, να μεταφέρουν τα παράγωγα (derivatives) εκτός των ισολογισμών
τους και να επινοήσουν μεθόδους που να εξαλείφουν, με μαγικό τρόπο, τον κίνδυνο
των τραπεζικών δανείων. Οταν ξέσπασε η κρίση, ήταν σε αγορές και προϊόντα που
μας είχαν πει είτε ότι ήταν ασφαλή, όπως τα ενυπόθηκα δάνεια, είτε ότι ο
κίνδυνος ήταν τόσο διάχυτος ώστε κανένας πλέον να μην τα αναγνωρίζει ως στοιχεία
υψηλού κινδύνου (risk assets). Οι τραπεζίτες είχαν ξεγελάσει τους πάντες, ακόμα
και τον ίδιο τους τον εαυτό. Και, βέβαια, έχασαν εκατοντάδες
δισεκατομμυρίων.
Αυτό που επείγει περισσότερο είναι να καταστήσουμε το τραπεζικό σύστημα
ασφαλές. Αλλά δεν προσέγγισαν όλες οι χώρες το ζήτημα αυτό με τον ίδιο τρόπο:
στην Ευρώπη, ορισμένες κυβερνήσεις προχώρησαν στην εθνικοποίηση των τραπεζών
τους, ενώ κάποιες άλλες τους προσέφεραν εγγυήσεις. Σε κάθε περίπτωση, όλες
δαπάνησαν τεράστια ποσά για να διασφαλίσουν τη ρευστότητα του συστήματος.
Οι Ηνωμένες Πολιτείες ακολούθησαν διαφορετική πολιτική, ιδρύοντας
κοινοπραξίες, στις οποίες συμμετέχει το κράτος, αλλά και ιδιώτες, με στόχο την
εξαγορά των τοξικών στοιχείων (toxic waste). Φοβάμαι, όμως, ότι το σχέδιο του
προέδρου Ομπάμα δεν θα πετύχει. Πρώτον, γιατί αποτελεί πρόκληση να δοθούν
τεράστιες ευκαιρίες σε ιδιώτες επενδυτές να κερδίσουν χρήματα εις βάρος της
κοινωνίας. Και δεύτερον, γιατί το σχέδιο αυτό είναι εξαιρετικά πολύπλοκο.
Επίσης, το σύστημα ελέγχου πρέπει να γίνει πιο αυστηρό. Και να διασφαλίσουμε
ότι η ρύθμιση θα καλύπτει όλες τις επικίνδυνες δραστηριότητες, στις οποίες
αναμείχθηκαν τόσο τα τραπεζικά όσο και τα μη τραπεζικά ιδρύματα.
Δομικές αλλαγές
Η κρίση απέδειξε ότι κανένας δεν ήξερε πώς να αντιμετωπίσει μια πλήρη
κατάρρευση του τραπεζικού συστήματος. Η διάσωση της κάθε τράπεζας έγινε με τρόπο
πυροσβεστικό. Αναγκαστικές συγχωνεύσεις, τόσο στη Βρετανία όσο και στις Ηνωμένες
Πολιτείες, έκαναν κάποιες τράπεζες ακόμα μεγαλύτερες. Στην Ευρωπαϊκή Ενωση, οι
κανόνες ανταγωνισμού καταργήθηκαν για να επιτραπεί η συγχώνευση κάποιων
τραπεζών. Ομως, η κοινωνία θα μπορούσε να βγει από την κρίση αυτή ως ένας ακόμα
πιο αδύναμος όμηρος των γιγαντιαίων τραπεζών.
Αλλοι -ανάμεσά τους κι εγώ- πιστεύουν ότι η απάντηση δεν βρίσκεται τόσο στη
δημιουργία μικρότερων τραπεζών όσο στο διαχωρισμό τους σε εμπορικές και
επενδυτικές, με τις πρώτες να είναι ασφαλείς, απλές, αυστηρά ελεγχόμενες, ακόμα
και πλήρως εγγυημένες από το κράτος, και τις δεύτερες πιο ελεύθερες, πιο
ριψοκίνδυνες και, σε περίπτωση χρεοκοπίας, να αφήνονται στην τύχη τους. Η ιδέα
αυτή δεν είναι νέα, στις Ηνωμένες Πολιτείες, καθώς ο διαχωρισμός αυτός
θεσμοθετήθηκε το 1933 με το νόμο Glass - Steagall και ύστερα από 66 χρόνια
καταργήθηκε το 1999!
Η ατζέντα μεταρρύθμισης του τραπεζικού συστήματος είναι πολύ μεγάλη. Αλλά,
όποια μέτρα και να πάρουμε σήμερα, ενδέχεται να προκαλέσουμε μια ακόμα
μεγαλύτερη χρηματοπιστωτική κρίση το 2020. Δεν μπορούμε να λύσουμε οριστικά το
πρόβλημα αυτό και πρέπει να είμαστε διαρκώς σε επιφυλακή επειδή κάθε κρίση γεννά
την επόμενη.
Η δομή του τραπεζικού συστήματος, όπως αυτή αναδύεται μέσα από την κρίση, θα
χρειαστεί πολύ χρόνο για να σταθεροποιηθεί. Για παράδειγμα, μπορεί να απαιτηθεί
τόσο πολύς χρόνος μέχρι να ιδιωτικοποιηθούν εκ νέου οι εθνικοποιημένες τράπεζες
ώστε να συνηθίσουμε στην ιδέα ενός κρατικού τραπεζικού συστήματος.
Ενα κρίσιμο ερώτημα αφορά στο ρόλο της διεθνούς εποπτείας. Οι
παγκοσμιοποιημένες αγορές προϋποθέτουν τον διεθνή έλεγχο. Μολοντούτο, για μια
σειρά σοβαρών λόγων, η εποπτεία ασκείται σε εθνικό επίπεδο. Προσωπικά, θεωρώ ότι
πρέπει να πούμε και κάτι υπέρ της διατήρησης διαφορετικών ρυθμιστικών πλαισίων:
αυτό σημαίνει ότι δεν θα τα κάνουμε όλα λάθος ταυτόχρονα.
Η ανάγκη να διορθωθούν οι παγκόσμιες ανισορροπίες αποτελεί τη βασική
προτεραιότητα της διεθνούς κοινότητας. Ας ελπίσουμε μόνο ότι ο πρόεδρος Ομπάμα
εννοεί πραγματικά αυτά που λέει για την εξυγίανση των οικονομικών της
Αμερικής.
Το νέο σχήμα
Ας επαναλάβω την πρόβλεψη που έκανα στην αρχή της ομιλίας μου: ο καπιταλισμός
θα επιβιώσει. Αλλά με ποια μορφή;
Η κρίση αυτή μοιάζει με σεισμό: μετατοπίζει τις πλάκες, δίνοντας στα
πετρώματα άλλο σχήμα.
Μια από τις αλλαγές αυτές θα οδηγήσει στην ενίσχυση του ρόλου του κράτους
στην οικονομία. Το κράτος θα αποκτήσει μεγάλο μέρος του παγκόσμιου τραπεζικού
συστήματος. Τελικά, θα κυριαρχήσει στις ομολογιακές και πιστωτικές αγορές (debt
markets) χάρη στις μεγάλες ανάγκες δανεισμού. Από πολιτική άποψη, θα έχει
μεγαλύτερη λαϊκή στήριξη σε μια πιο ενεργό διαχείριση της οικονομίας και των
τραπεζών.
Αυτό θα μπορούσε να οδηγήσει σε μεγάλες αλλαγές: σε μεγαλύτερη κρατική
παρέμβαση, σε οικονομικό εθνικισμό και προστατευτισμό, σε μια προκατάληψη έναντι
της ελεύθερης αγοράς. Πολλοί είναι εκείνοι που θα καλωσορίσουν τις αλλαγές
αυτές. Αλλά όσο και να δικαιολογείται αυτό πολιτικά, δεν είναι μια καλή
προοπτική, διότι μπορεί να οδηγηθούμε σε έναν κόσμο, στον οποίο η οικονομική
ανάπτυξη θα ανακοπεί και το εμπόριο θα χάσει την ορμή του. Σε έναν κόσμο, στον
οποίο η υπερτροφική κυβέρνηση θα επανακάμψει.
Οι εντάσεις αυτές θα κάνουν την εμφάνισή τους σε όλες τις χώρες. Ηδη, οι ΗΠΑ
έχουν δώσει κάποια δείγματα προστατευτισμού και η Ε. Ε. δέχεται σοβαρές
εσωτερικές πιέσεις. Στην Αν. Ευρώπη και στον Τρίτο Κόσμο, ο βαθμός της πολιτικής
αναταραχής και της οικονομικής αταξίας είναι ανησυχητικός. Το μεγάλο ερώτημα
είναι η Κίνα: θα καταφέρει να επιβιώσει μιας βαθιάς οικονομικής ύφεσης;
Η κρίση μπορεί να προκαλέσει και γεωπολιτικές αλλαγές. Αλήθεια, μήπως έχει
έρθει η ώρα της Ασίας;
Τέλος, όπως είπα και στην αρχή, το σύστημα θα παραμείνει καπιταλιστικό αλλά
θα βρίσκεται υπό στενότερο έλεγχο. Αλλά, ας κλείσουμε με μια πιο αισιόδοξη νότα.
Δίχως αμφιβολία, κάτι καλό θα προκύψει.
(Mέρος της ομιλίας του διεθνούς τραπεζίτη Μίνωα Ζομπανάκη, που έγινε στις 23
Απριλίου 2009, στη Δούμα - Βουλή της Ρωσίας - παρουσία βουλευτών, ακαδημαϊκών,
μεταπτυχιακών σπουδαστών του Κέντρου Πολιτικών Επιστημών του Πανεπιστημίου της
Μόσχας καθώς και εκπροσώπων του υπουργείου Οικονομίας - από την εφημερίδα "ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ", 07/06/2009)