Ελάχιστοι πια αμφιβάλλουν στις μέρες μας πως οι
περισσότερες διεθνείς εξελίξεις έχουν πολιτικό υπόβαθρο. Ο σχεδιασμός,
οι αντιδράσεις και οι πρωτοβουλίες για την αντιμετώπιση φαινομένων και
αναστατώσεων έχουν πολιτική λογική και γεω-στρατηγικές επιπτώσεις. Αυτό
ισχύει κυρίως (και) για τον τομέα της ενέργειας.
Μέσα στο μάτι του κυκλώνα της διεθνούς οικονομικής κρίσης σαν πρόσθετος
εφιάλτης εμφανίζεται η μάλλον επικείμενη αύξηση της τιμής της
ενέργειας. Ανεξάρτητα από οικονομικές δυσκολίες αυτό που είναι δεδομένο
είναι πως τον χειμώνα το βόρειο ημισφαίριο παγώνει (παρά τις
κινδυνολογίες των λογής ακτιβιστών του κλίματος). Το καλοκαίρι επίσης η
μισή υφήλιος ζεσταίνεται, αυξάνει η κυκλοφορία αυτοκινήτων και
αεροπλάνων και υπάρχει ανάγκη κλιματιστικών και σοβαρών ποσοτήτων
ηλεκτρικού ρεύματος. Όλα αυτά απαιτούν κατανάλωση ενέργειας.
Κι’ από κοντά βέβαια έρχεται η πραγματικότητα γιγαντιαίων χωρών όπως η
Κίνα, κυρίως, αλλά και η Ινδία. Που δεν είναι δυνατόν να μην
αντιπαλέψουν την κρίση επιδιώκοντας την συνέχιση της ανάπτυξής τους.
Για την Κίνα ιδιαίτερα η αποτροπή της μεγάλης ύφεσης είναι ζήτημα ζωής
η θανάτου. Ιστορικά η Κίνα οδηγείται σε εμφύλιο σπαραγμό και πολιτική
αναστάτωση όταν αναπτύσσεται οικονομικά ανισόρροπα. Δηλ. οι ηπειρωτικές
περιοχές να μένουν δραματικά πίσω από τα παράλια. Σήμερα λοιπόν το
Πεκίνο εκταμιεύει 700 δις δολάρια περίπου για έργα υποδομής και
ενίσχυση των οικονομιών των ηπειρωτικών επαρχιών. Αυτονόητα, οι
κινήσεις αυτές ενισχύουν την οικονομική δυναμική της χώρας. Απαιτώντας
βέβαια περισσότερη ενέργεια και διατηρώντας τις σχετικές εισαγωγές της
χώρας αρκετά υψηλά.
Η Τιμή της Ενέργειας
Οφείλουμε να συνειδητοποιήσουμε πως η τιμή της ενέργειας διαμορφώνεται
περισσότερο από γεγονότα που εκτυλίσσονται πάνω από το έδαφος
(πολεμικές εντάσεις, αστάθεια σε χώρες με αγωγούς, τρομοκρατικές
επιθέσεις, εμφύλιες συρράξεις, φυσικές καταστροφές, πυρκαγιές σε
διυλιστήρια κλπ) παρά με την κατάσταση του υπεδάφους (μέγεθος
αποθεμάτων, κατάσταση πετρελαιοπηγών κλπ). Βρισκόμαστε τώρα μπροστά στο
χειρότερο πολιτικό κλίμα ανάμεσα στις σχέσεις Δύσης και Ρωσίας. Και η
κατάσταση αυτή επηρεάζει αρνητικά τις προοπτικές εξασφάλισης ομαλής
ροής πετρελαίου και αερίου από Ανατολή σε Δύση.
Η κατάσταση και ο ρόλος της Ουκρανίας στην ροή αερίου προς την Δύση
είναι χαρακτηριστικός. Η Ρωσία εφοδιάζει το Κίεβο με μέρος των
ποσοτήτων του αερίου που διαμετακινεί μέσω της Ουκρανίας προς την
Ευρώπη. Η Ουκρανία αποδειγμένα δεν είναι σε θέση να ξεπληρώσει τρέχοντα
και παλιά χρέη της προς την Ρωσία. Και το μεγάλο δάνειο που πρόσφατα
πήρε από το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο (ΔΝΤ) περιλαμβάνει σαφέστατο όρο
πως δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί για αποπληρωμή ενεργειακών χρεών. Η
παγκόσμια κοινότητα δηλ. εν γνώσει της οδηγεί σε κρίση τις σχέσεις
Ρωσίας – Ουκρανίας προκαλώντας διακοπές στην ροή αερίου προς την Δύση.
Όταν η Ουκρανία δεν μπορεί να πληρώσει, αφαιρεί αυθαίρετα αέριο από τις
ποσότητες που προορίζονται για τις χώρες της Δυτ. Ευρώπης. Πόσο λοιπόν
ευθύνεται η Ρωσία όταν διακόπτει την ροή ενός προϊόντος της που
αυθαίρετα κάποιοι της το αποστερούν και δεν της το πληρώνουν;
Τα πράγματα δυσκολεύουν από την έκδηλη έλλειψη ομοιογένειας στην
πολιτική των χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Από την μια μεριά η ΕΕ σαν
σύνολο εμφανίζεται να ανταγωνίζεται την Ρωσία για τους αγωγούς
μεταφοράς αερίου, κυρίως. Κι’ από την άλλη, χώρες – μέλη κάνουν
μεμονωμένες συμφωνίες με την Ρωσία ανατρέποντας κάθε λογική ενιαίας
στάσης. Είναι αυτονόητο πως τα εθνικά συμφέροντα και οι επι μέρους
οικονομικές ανάγκες των χωρών - μελών ξεπερνούν τις διπλωματικές
σκοπιμότητες και τους χειρισμούς της Ένωσης σαν σύνολο.
Ο Καινούργιος Δρόμος του Μεταξιού
Σε πρόσφατη συνάντηση μελών της ΕΕ στη Πράγα χαράχθηκε μια καινούργια
ενεργειακή στρατηγική. Που προκλητικότατα απόκλεισε την Ρωσία από κάθε
μελλοντική ευρωπαϊκή προοπτική. Σύμφωνα με τους ευρωπαίους, οφείλει να
αναπτυχθεί ένας Νότιος Διάδρομος μεταφοράς των πρώτων υλών της
Κεντρικής Ασίας και του Αζερμπαιτζάν. Κυρίως βέβαια των αποθεμάτων
αερίου. Ενα είδος Καινούργιου Δρόμου του Μεταξιού (New Silk Road). Με
αποκλειστικό προφανέστατα στόχο την παράκαμψη και απομόνωση της Ρωσίας.
Τρείς είναι οι αγωγοί που σχεδιάζεται να αποτελέσουν τον Νότιο
Διάδρομο. Ο αγωγός Λευκό Ρεύμα (White Stream) είναι ο πρώτος. Στόχος
του θα είναι να μεταφέρει αέριο από το Τουρκμενιστάν και το Καζακστάν,
μέσω Αζερμπαϊτζάν και Γεωργίας και κάτω από την Μαύρη Θάλασσα, προς το
Πλοέστι στην Ρουμανία η την Οδησσό της Ουκρανίας. Κι’ από εκεί βέβαια
παραπέρα προς την Κεντρική και Δυτική Ευρώπη. O δεύτερος είναι ο από
καιρό σχεδιασμένος Nabuco. Που όμως εξακολουθεί να παραμένει στα
σχέδια. Διότι προβλέπει να συγκεντρώνει αέριο από το εξαιρετικά μη
προβλέψιμο Τουρκμενιστάν αλλά και από Αίγυπτο και το Ιρακινό
Κουρδιστάν. Μόλις όμως συμφωνήθηκε η σχετική προμήθεια με την
περιφερειακή διοίκηση του Κιρκούκ, ο Υπουργός Πετρελαίων του Ιράκ
παρενέβη δηλώνοντας πως μοναχά η Βαγδάτη μπορεί να κάνει συμφωνίες και
πως μόνο κεντρικά είναι δυνατόν να γίνονται εξαγωγές από την χώρα.
Ο Nabuco υπολογίζεται να μεταφέρει αέριο μέσω Τουρκίας προς την
Βουλγαρία, κι από εκεί προς την Αυστρία, την Ουγγαρία και την Γερμανία.
Αλλά τα προβλήματα που αντιμετωπίζει είναι τεράστια. Πέραν των
δυσκολιών με το Ιράκ, και το Τουρκμενιστάν δεν εμφανίζεται πρόθυμο να
δεσμευθεί για την διάθεση σημαντικών ποσοτήτων αερίου απ’ ευθείας προς
την Ευρώπη. Διαπραγματεύεται συνέχεια και με την Γκάζπρομ, ενώ
εμφανίζεται να υπόσχεται ποσότητες και στην Κίνα. Αγωγός δεν είναι
δυνατόν να κατασκευασθεί αν δεν έχει εξασφαλισμένες ποσότητες
μεταφερόμενου προϊόντος. Στην περίπτωση του Nabuco είναι φανερή η
αδυναμία της Δύσης να κινηθεί συντονισμένα κι’ αποτελεσματικά. Είναι
αδιανόητο οι ΗΠΑ και η ΕΕ να υποστηρίζουν την κατασκευή ενός αγωγού και
να μην είναι σε θέση να πείσουν χώρες που άμεσα η έμμεσα επηρεάζουν
(Ιράκ, Τουρκμενιστάν, Καζακστάν) να τον ενισχύσουν διαθέτοντας για τους
ανάγκες του σημαντικό μέρος του φυσικού αερίου που παράγουν.
Ο τρίτος αγωγός του White Stream είναι ο λεγόμενος Interconnector.
Αυτός δηλ. που συνδέει το Αζερμπαϊτζάν με την Τουρκία, την Ελλάδα και
την Ιταλία. Είναι ακριβώς αυτός ο αγωγός, που ήδη έχει αρχίσει να
κατασκευάζεται, που η Μόσχα πρότεινε να συνδεθεί πάνω στο έδαφος της
Τουρκίας με τον δικό της αγωγό Blue Stream (Γαλάζιο Ρεύμα). Αυτόν δηλ.
που συνδέει το λιμάνι του Νοβοροσίσκ στην Μαύρη Θάλασσα με τις ακτές
της Τουρκίας, διασχίζοντας τον Εύξεινο Πόντο. Η ένσταση που έχει
προβληθεί από πλευράς Δύσης – Βρυξελλών και Ουάσιγκτον – συνίσταται στο
γεγονός πως δεν θα πρέπει και ο αγωγός αυτός να συνδεθεί με τους
επιχειρηματικούς και ευρύτερα πολιτικούς στόχους της Γκάζπρομ και του
Κρεμλίνου.
Ανταγωνιστικοί Αγωγοί
Τα προβλήματα των αγωγών του Νοτίου αυτού Διαδρόμου συνδέονται άμεσα με
τους στόχους της Μόσχας να κυριαρχήσει στις εξαγωγές αερίου από την
Ανατολή προς την Δύση. Και να εμπεδώσει την εξάρτηση της Ευρώπης από
την ενέργεια που αυτή προμηθεύει.* Κι’ ανεξάρτητα με το τι διάφοροι
υποστηρίζουν, οι αγωγοί αυτοί – του αερίου κυρίως - είναι
ανταγωνιστικοί. Για τον απλούστατο λόγο πως διεκδικούν την εξασφάλιση
της μεταφοράς του ίδιου προϊόντος. Η Ρωσία δεν αυξάνει την παραγωγή
αερίου στο έδαφός της. Και διεκδικεί το αέριο των χωρών της Κεντρικής
Ασίας. Ακριβώς όμως την ίδια παραγωγή προσπαθούν να εξασφαλίσουν και οι
σχεδιαζόμενοι αγωγοί της Δύσης – και της Κίνας βέβαια. Ο αγώνας είναι
σκληρός…
Για την ώρα η Μόσχα αισθάνεται αισιόδοξη σχετικά με το αέριο του
Αζερμπαιτζάν, του Τουρκμενιστάν και του Καζακστάν. Ενώ όμως την
πλειονότητα των ποσοτήτων που εκεί παράγονται οι ηγέτες των χωρών αυτών
την έχουν υποσχεθεί στο Κρεμλίνο – και στην Γκάζπρομ βέβαια – υπογραφές
σε συμβόλαια δεν έχουν ακόμη βάλει. Παράλληλα φλερτάρουν και με
αγοραστές από την Δύση δίχως κανείς να μπορεί με σιγουριά να προβλέψει
τι τελικά θα γίνει.
Ο αγωγός αερίου South Stream (Nότιο Ρεύμα) που η Μόσχα έχει υποσχεθεί
σε Βουλγαρία, Ελλάδα, Σερβία και Αλβανία διεκδικεί ακόμη τις ποσότητες
που θα τον κάνουν οικονομικά βιώσιμο. Την ίδια ώρα αγωγοί σχεδιάζονται
από την Κεντρική Ρωσία με κατεύθυνση την Κίνα και τις Ρωσικές ακτές
στον Ειρηνικό. Η Γκάζπρομ εν τω μεταξύ εξαγοράζει μικρές εταιρίες
εξόρυξης στην Σιβηρία (ΙΤΕΡΑ, ΤΝΚ-ΒΡ, Σιμπίρ) για να συμπληρώσει τις
ποσότητες αερίου που της χρειάζονται. Η επιτυχία των προσπαθειών αυτών
είναι σχετική. Διότι οι ποσότητες δεν είναι μεγάλες.
Στον τομέα του πετρελαίου και πάλι η Ρωσία καλύπτει σημαντικό μέρος των
αναγκών της Δύσης. Μόνο που η παραγωγή της δεν αυξάνεται. Ενώ
πολλαπλασιάζεται ο αριθμός των σχεδιαζόμενων διαδρόμων μεταφοράς του.
Με αποτέλεσμα να μην είναι όλοι βιώσιμοι. Ο αγωγός Μπουργκάς –
Αλεξανδρούπολης, για παράδειγμα, έχει εγκαινιασθεί κάπου επτά φορές!!
Κι’ ακόμη δεν έχει ξεκινήσει η κατασκευή του. Διότι δεν έχουν
εξασφαλισθεί οι ποσότητες πετρελαίου που θα μεταφέρει.
Η Μόσχα υπόσχεται ποσότητες πετρελαίου ενώ δεν αυξάνει την παραγωγή
της, διατηρεί τους ίδιους μηχανισμούς μεταφοράς που υπήρχαν (Αγωγός
Ντρουζμπά μέσω Λευκορωσίας και Λιθουανίας προς την Ευρώπη, με τάνκερς
μέσω του Βοσπόρου) ενώ δημιουργεί και καινούργιους (αγωγός προς Αγ.
Πετρούπολη και τέρμιναλ στο Πριμόρσκ στην θάλασσα απέναντι από την
Φινλανδία, αγωγός προς Βλαδιβοστόκ στον Ειρηνικό με παράκαμψη της
Λίμνης Βαικάλης). Για να γεμίσει ο αγωγός Μπουργκάς – Αλεξανδρούπολη
λοιπόν είναι απαραίτητη η εξασφάλιση της μεταφοράς των πετρελαίων του
Καζακστάν.
Μόνο που η ιδιοκτησία του αγωγού που τα μεταφέρει αυτά από την Κασπία
στο λιμάνι του Νοβοροσίσκ, βρίσκεται υπό αμφισβήτηση. Η Ρωσία
κατήγγειλε την σύμβαση του CPC (Caspian Pipeline Consortium) που
διαχειριζόταν η αμερικανική εταιρία Chevron με το επιχείρημα πως
χρωστάει φόρους και πως έχουν παραβιασθεί οι όροι που είχε θέσει για
την παραχώρηση η τότε Ρωσική κυβέρνηση Πριμακώφ. Η Chevron όμως ελέγχει
κατά κύριο λόγο τα κοιτάσματα του Τενγκίζ και έχει σημαντικό ποσοστό,
μαζί με την ιταλική ΕΝΙ, στα καινούργια κοιτάσματα του Κασαγκάν.
Ήδη η κυβέρνηση του Καζακστάν, ενοχλημένη από τις εξελίξεις, δήλωσε πως
θα στέλνει το αργό πετρέλαιο που θα παράγει με τάνκερς, μέσω Κασπίας,
στο Μπακού ώστε να ενσωματωθεί στον αγωγό Μπακού – Τσευχάν – μέσω
Τουρκίας δηλαδή!! Είναι αυτονόητο πως με βάση τις εξελίξεις αυτές δεν
υπάρχουν επαρκείς ποσότητες για να γίνει ο αγωγός Μπουργκάς –
Αλεξανδρούπολη επικερδής και οικονομικά βιώσιμος.
Σχεδιασμός και Διπλωματική Διορατικότητα
Η ενεργειακή ανασφάλεια θα αποτελέσει σύντομα κυρίαρχο παράγοντα στις
διεθνείς εξελίξεις. Ιδιαίτερα όταν εν μέσω της διεθνούς οικονομικής
κρίσης αρχίσουν οι τιμές και πάλι να ανεβαίνουν. Στην Ευρώπη το ζήτημα
των σχέσεων με την Ρωσία και η εξασφάλιση ανεξάρτητης ενεργειακής
επάρκειας θα αποτελέσει καυτό διπλωματικό ζήτημα. Δεν είναι λάθος η
κάθε κίνηση απεξάρτησης από παραδοσιακές πολιτικές επιλογές και τα
ανοίγματα σε νέους χώρους. Με την προϋπόθεση πως τα δεδομένα
μελετούνται προσεκτικά. Και οι κινήσεις είναι επαρκώς σχεδιασμένες.
Έχω την εντύπωση πως τα λεγόμενα ανοίγματα προς την Ρωσία πάσχουν στον
τομέα της προσεκτικής μελέτης και σχεδιασμού. Η αρνητική τους πλευρά
είναι δεδομένη. Ενοχλούνται οι ΗΠΑ και τα κεντρικά όργανα της
Ευρωπαϊκής Ένωσης διότι έτσι «ταρακουνιέται το καράβι». Διασπάται δηλ.
το όποιο ενιαίο μέτωπο επιχειρεί να οικοδομήσει η Δύση απέναντι στην
Ρωσία γενικά και σε σχέση με την ενεργειακή ασφάλεια ειδικότερα. Και
αρκετές χώρες - μέλη της Ένωσης (λ.χ. Λιθουανία, Τσεχία, Εσθονία,
Πολωνία και πιθανότατα η Βρετανία) δυσαρεστούνται διότι θίγονται δικά
τους εθνικά συμφέροντα και επιδιώξεις.
Από την άλλη μεριά θα υπήρχε η δυνατότητα σημαντικών κερδών εφ’ όσον
εκτιμηθούν σωστά κάποιες καταστάσεις και ληφθούν ουσιαστικά προληπτικά
μέτρα. Δίχως την πρόκληση αντιθέσεων με παλιούς συμμάχους και
ευρωπαίους εταίρους θα μπορούσε η χώρα να κινείται προς την συνεργασία
με την Ρωσική πλευρά. Προσέχοντας όμως δύο κυρίως πλευρές των σχετικών
συνεννοήσεων. Η μια έχει να κάνει με την σκοπιμότητα κάθε κίνησης.
Υπάρχει δηλ. πρωτοβουλία και σχεδιασμός από την δική μας πλευρά η απλά
αντιδρούμε, πάντοτε θετικά, σε κινήσεις των Ρώσων; Πριν δηλ.
ανταποκριθούμε θετικά σε προτάσεις που έρχονται μελετώνται τα
πραγματικά δεδομένα και η βιωσιμότητα των προτάσεων; Η Γερμανία λ.χ.
έχει σημαντικά εκτεθεί στο ζήτημα του περίφημου Nord Stream (Βόρειο
Ρεύμα). Συμφώνησε με την Γκάζπρομ αλλά τώρα το ζήτημα έχει εμπλακεί
διότι χώρες όπως η Φινλανδία, η Εσθονία και η Πολωνία θέτουν ζήτημα
υφαλοκρηπίδας μπλοκάροντας το σχέδιο.
Αντίστοιχα εμείς έχουμε ψάξει τις δυνατότητες υλοποίησης του South
Stream; Έχουμε διαπραγματευθεί ποσότητες και έχουμε απαιτήσει την
συμβολαιοποίησή τους πριν εκτεθούμε σε σχέδια ανταγωνιστικά άλλων
σχεδίων της ΕΕ; Θα είναι τραγικό να ανοιγόμαστε πολιτικά σε θέσεις που
μας φέρνουν σε αντίθεση με πολλούς εταίρους μας και τελικά το σχέδιο να
μην είναι υλοποιήσιμο…
Μια άλλη σημαντική πλευρά των ζητημάτων αυτών είναι η εκτίμηση των
διαφόρων επιχειρηματικών σχεδίων και η κατανόηση του ρόλου του δικού
μας μέσα σε αυτά. Την στιγμή αυτή υπάρχει σκληρός ανταγωνισμός Ανατολής
και Δύσης στην εξασφάλιση των ποσοτήτων αερίου που παράγουν χώρες όπως
το Τουρκμενιστάν κυρίως και το Καζακστάν. Οι μουσουλμάνοι της Κεντρικής
Ασίας διαπραγματεύονται σκληρά και πονηρά επιχειρώντας να εξασφαλίσουν
τις καλύτερες δυνατές συμφωνίες. Όσοι λοιπόν συμφωνούν με την Γκάζπρομ
για μακροχρόνια συμβόλαια αγοράς αερίου ενισχύουν την δική της
διαπραγματευτική θέση απέναντι στους Κεντροασιάτες (λόγω εξασφαλισμένου
πελατολογίου).
Ανεξάρτητα από τα προβλήματα που κάτι τέτοιο δημιουργεί στις
προσπάθειες της ΕΕ να ενισχυθούν οι προοπτικές του Nabuco και του White
Stream – κάτι που πιθανότατα δεν θα μας ενδιέφερε εφ’ όσον υπάρχει δικό
μας εθνικό όφελος – το ζήτημα είναι τι εμείς κερδίζουμε (και με τι
διαπραγμάτευση) από τις σχετικές συμφωνίες. Δεν θα πρέπει να είμαστε
για κανέναν δεδομένοι. Ιδιαίτερα σε τέτοιου είδους διαπραγματεύσεις με
σημαντικό οικονομικό περιεχόμενο.
Δεν είναι λάθος να ανοίγουμε βηματισμούς για καινούργιες σχέσεις και
συμφωνίες. Εκεί που χρειάζεται προσοχή είναι η αντιστάθμιση, εκεί που
προκαλείται πολιτική ένταση και δυσκολίες, από σίγουρα οικονομικά οφέλη
και αποτελεσματικές πολιτικές συμφωνίες.
* Σημαντική όσο και αποκαλυπτική για το ζήτημα αυτό είναι η μελέτη
της Anita Orban, Power, Energy, and the New Russian Imperialism. PSI
Reports, 2009. Για μια πιο μετριοπαθή θεώρηση βλ. και Andreas
Andrianopoulos, “Russian Energy Diplomacy and the Southeast European
Response”, παρουσίαση μελέτης στο Woodrow Wilson Center, Ουάσιγκτον,
Mάιος 2008,
www.wilsoncenter.org/index.cfm?fuseaction=events.event_summary&event_id=407083
(Ο κ. Ανδρέας Ανδριανόπουλος είναι τ. Υπουργός)
(από www.capital.gr, 24/06/2009)