Πριν ανέλθει στην εξουσία το 1981, το ΠΑΣΟΚ είχε εξαγγείλει άμεση επίλυση στο πρόβλημα «Νέφος». Ως απεδείχθη μετεκλογικά, η μαγική λύση δεν υπήρχε, εξ ου και η εισαγωγή του Δακτυλίου, ως αντιμετώπιση του πολιτικού αδιεξόδου.
Ο Δακτύλιος ήταν απόλυτα προσαρμοσμένος στο ιδεολογικό πλαίσιο: τιμωρία προς «έχοντας και κατέχοντας», ιδιοκτήτες ΙΧ και «Κολωνακιώτες». Αντιμετώπιζε ένα λειτουργικό πρόβλημα με ακραιφνή σοσιαλιστική μεθοδολογία, μαλθουσιανή και αυταρχική. Αντί να βελτιώσει τα εναλλακτικά μέσα μεταφοράς (Μετρό, λεωφορεία), έδινε έμφαση στην απαγόρευση, στην αστυνόμευση, στον περιορισμό της ελευθερίας και των επιλογών.
Ο Δακτύλιος, επομένως, εγκαταστάθηκε στην ζωή των Αθηναίων για ιδεολογικούς και πολιτικούς λόγους. Όχι μόνο δεν έλυσε το πρόβλημα του Νέφους, αλλά και συνέβαλε στην δραστική επιδείνωση του κυκλοφοριακού προβλήματος και, κατά συνέπειαν, στην ατμοσφαιρική ρύπανση.
Για να αποφύγουν τους κυκλοφοριακούς περιορισμούς, κάτοικοι και επιχειρήσεις μετακινήθηκαν από το Κέντρο στα εξωτερικά όρια του Δακτυλίου. Οι διαδρομές επιμηκύνθηκαν. Πολλές μετακινήσεις πεζή, τώρα απαιτούσαν αυτοκίνητο. Η παροδική βελτίωση της κυκλοφορίας εντός Δακτυλίου εξουδετερώθηκε στο πολλαπλάσιο από την ραγδαία επιδείνωση των κυκλοφοριακών συνθηκών γύρω από τον Δακτύλιο.
Το φαινόμενο αυτό οδήγησε σε δεύτερο και τρίτο κύμα φυγής προς τα έξω, καθώς κάτοικοι και επιχειρήσεις προσπαθούσαν –προσωρινά και ανεπιτυχώς- να ξεφύγουν από τα επιδεινούμενα και επεκτεινόμενα προβλήματα. Η πολλαπλή και άναρχη «αποκέντρωση» πολλαπλασίασε εκθετικά τις διαδρομές, αναγκάζοντας σε μεγαλύτερη εξάρτηση από το ΙΧ. Οι εκπομπές ρύπων ακολούθησαν επίσης αυξητική πορεία. Η συνέπεια, η εφιαλτική λειτουργία της Αθήνας, θα ήταν ακόμη δυσμενέστερη χωρίς τις σωτήριες –δυστυχώς παρενθετικές- παρεμβάσεις του Στέφανου Μάνου: πεζοδρομήσεις, λεωφορειόδρομοι, μετρό, καθαρά αυτοκίνητα.
Ο φαύλος κύκλος, ο Δακτύλιος, ανέτρεψε τις εύθραυστες ισορροπίες οι οποίες εξασφάλιζαν την κοινωνική και πολιτισμική ποιότητα της μεταπολεμικής Αθήνας. Η παρακμή του Κέντρου, οι νεοσύστατοι εμπορικοί πόλοι με τα υποβαθμισμένα αισθητικά πρότυπα και την ευτελισμένη ψυχαγωγική λειτουργία και, τέλος, η αυξανόμενη κοινωνικο-οικονομική διαφοροποίηση στις περιοχές κατοικίας είναι οι άμεσες και έμμεσες συνέπειες. Η αποσύνδεση του Κράτους από το Κέντρο, με τη σταδιακή και συνεχιζόμενη απομάκρυνση Υπουργείων και άλλων Κρατικών Υπηρεσιών, εντάσσεται στην ίδια πολεοδομική λογική. Η προσβολή της εθνικής συμβολικής με τα αναρχικά συνθήματα στην Νεοκλασσική Τριλογία δεν είναι άσχετη με την αρχιτεκτονική και πολεοδομική κρατική αυτο-υποβάθμιση.
Η απόφαση του ΠΑΣΟΚ να επανεισαγάγει το 1982 την χουντική επινόηση του Δακτυλίου άλλαξε ριζικά την Αθήνα επί τα χείρω. Η κατάργησή του, αναμφίβολα επιθυμητή, λίγα πλέον μπορεί να επανορθώσει. Η καταστροφή έχει συντελεσθεί κατά την πρώτη δεκαετία της εφαρμογής του: ο Δακτύλιος λειτούργησε ως καταλύτης για την αποδιοργάνωση του λειτουργικού, κοινωνικού και πολιτισμικού ιστού της Αθήνας. Όχι μόνον αυτό δεν έχει γίνει κατανοητό, αλλά η κατάσταση της πόλης πρόκειται να επιδεινωθεί με τον νεο-εξαγγελθέντα «πράσινο Δακτύλιο».
Οι συνέπειες έχουν αμβλυνθεί με τα χρόνια, καθώς οι εναπομείναντες στο Κέντρο έχουν διαμορφώσει ένα modus vivendi, διατηρώντας π.χ. ένα παλαιότερο αυτοκίνητο με συμπληρωματικό αριθμό πινακίδας. Ο «πράσινος Δακτύλιος» θα επανα-ανατρέψει την ισορροπία, καθώς μόνον όσοι έχουν τα μέσα να ανανεώσουν τα αυτοκίνητά τους θα αποκτούν πρόσβαση. Αυτό δεν ισχύει υποχρεωτικά για το σύνολο, ούτε και για τους πελάτες των εμπορικών καταστημάτων, οι οποίοι θα αποχωρήσουν προς τα έξω. Ο «πράσινος δακτύλιος» θα λειτουργήσει, επομένως, ως ανανεωμένη επίθεση προς το Κέντρο των Αθηνών, για να σαρώσει οριστικά ό,τι έχει ανθέξει.
Ποιοί άραγε λόγοι επιβάλλουν την νέα ανατροπή στις πολεοδομικές ισορροπίες; Η προστασία μιάς μεμονωμένης ζώνης από την ρύπανση δεν έχει νόημα, καθώς η κυκλοφορία του αέρα μεταφέρει τους ρύπους στο σύνολο του λεκανοπεδίου. Η πίεση να αντικατασταθούν τα παλαιά αυτοκίνητα μπορεί να ασκηθεί με λιγότερο ζημιογόνους και πλέον θεμιτούς τρόπους.
«Χωρίς περίσκεψιν, χωρίς αιδώ», η Αθήνα και πάλι θυσιάζεται σε αστήρικτες απόψεις και θεωρίες λαϊκιστικής εμπνεύσεως.
* Για ανάλυση των πολιτικών και πολιτισμικών αιτίων της αθηναϊκής κρίσης βλ: Γεωργίου-Στυλιανού Πρεβελάκη, Επιστροφή στην Αθήνα. Πολεοδομία και Γεωπολιτική της Ελληνικής Πρωτεύουσας, Εστία, 2000.
(Από την εφημερίδα ΕΣΤΙΑ 04/08/2009)