Από την εποχή του Εμφυλίου, ουδέποτε το ηθικό των Ελλήνων
έφθασε σε χειρότερο σημείο από σήμερα. Ακόμη και επί Δικτατορίας, υπήρχε η
προοπτική για την αποκατάσταση της Ομαλότητας. Σήμερα μοιάζει να έχη χαθεί κάθε
ελπίδα για εθνική πρόοδο, κάθε απαντοχή για εθνική αξιοπρέπεια, κάθε λόγος για
εθνική υπερηφάνεια.
Οι αναφορές στον Ελληνισμό ηχούν πλέον κενές
περιεχομένου. Η έννοια αυτή συνδέθηκε με την Μεγάλη Ιδέα, με την Ρωμιοσύνη, με
την πολιτισμική προσφορά, με την αισθητική, ακόμη και με την πολεμική αρετή και
το αντιστασιακό πνεύμα. Η Μεγάλη Ιδέα καταποντίστηκε το 1922, οι τελευταίες
αναλαμπές πολεμικής αρετής ανάγονται στην δεκαετία του 1940,·την Ρωμιοσύνη,
δηλαδή την αναφορά στις βυζαντινές καταβολές, την έχει διαβρώσει η πνευματική
ξενομανία και ο πόλεμος, έσωθεν και έξωθεν, εναντίον της Ορθόδοξης παράδοσης.
Ως προς την πνευματική και καλλιτεχνική προσφορά, πρέπει να αναχθούμε στην
γενεά του Σεφέρη και του Πικιώνη για να βρούμε αυθεντική ελληνική έκφραση. Περί
αισθητικής ας μη γίνη λόγος.
Για πολλούς μελετητές, η έκπτωση του Ελληνισμού
σχετίζεται με την άνοδο του Ελλαδισμού, δηλαδή με την απορρόφηση της εθνικής
ικμάδας από ένα μικρό, εξαρτημένο και υπανάπτυκτο κράτος, γεμάτο εσωτερικές
πολιτισμικές αντιφάσεις. Άλλοι, οι «προσγειωμένοι», θεώρησαν τον Ελληνισμό ως
χίμαιρα, τροχοπέδη για την δυνατότητα και την προοπτική να οικοδομηθεί ένα
εκσυγχρονισμένο κράτος, εξ ορισμού
περιορισμένο εντός συνόρων.
Επί σειράν ετών η «ελλαδική» στρατηγική επιλογή έδειχνε να επιτυγχάνη. Μετά το
μεταπολεμικό οικονομικό θαύμα, η Μεταπολίτευση συμπλήρωσε τα άλλα ελλείμματα με
τον εκδημοκρατισμό της πολιτικής ζωής και την ένταξη στην Ευρώπη. Οι επιτυχίες
όμως αυτές συν τω χρόνω απεδείχθησαν επιφανειακές και προσωρινές. Οι βαθύτερες
δομές της ελληνικής κοινωνίας πολύ λίγο επηρεάστηκαν από τις θεσμικές και
οικονομικές αλλαγές. Αντιθέτως, η βοήθεια και η συμπαράσταση της Ευρώπης
άμβλυναν τα εθνικά ανακλαστικά και εμπόδισαν το κοινωνικό σώμα να αφουγκραστή
τις προειδοποιήσεις μιας μικρής μειονότητας διανοουμένων και πολιτικών. Εφ’ όσον
η ευρωπαϊκή αλληλεγγύη συγκάλυπτε τις οικονομικές ατασθαλίες και τις
διπλωματικές ανοησίες, δεν συνέτρεχε λόγος ανησυχίας, δηλαδή αφύπνισης.
Οι καιροί όμως αλλάζουν. Η εσωστρέφεια, η αυταρέσκεια και ο υλισμός, δηλαδή όλα
όσα συνιστούν πλέον το ελλαδικό πρότυπο, πλήρως εστερημένο από την ενέργεια του
ελληνικού ιδανικού, οδήγησαν στα σημερινά εσωτερικά αδιέξοδα. Η Ελλάδα
αισθάνεται άοπλη να αντιμετωπίση την επιδείνωση του οικονομικού και
γεωπολιτικού πλαισίου της. Πρωτοπόρος το 1980 στην φάση των διαδοχικών
ευρωπαϊκών διευρύνσεων και μοναδική δυτική χώρα το 1990 στα μετα-ψυχροπολεμικά
Βαλκάνια, μετέτρεψε τις στρατηγικές αυτές ευκαιρίες σε σπατάλη, διαφθορά,
διάβρωση των κοινωνικών αξιών, αναγωγή της ήσσονος προσπαθείας σε γενικευμένη
αρχή ατομικής και συλλογικής συμπεριφοράς. Το τέλος του ελλαδικού ονείρου, με
τις διάφορες, περισσότερο η λιγότερο ευγενείς εκφάνσεις του, σηματοδοτεί και
εξηγεί την σημερινή εθνική ψυχολογία.
Η τρέχουσα κρίση θα μπορούσε να εκληφθή ως ευκαιρία, αν η ελληνική κοινωνία
επεδίωκε κάποιαν αυτογνωσία, χωρίς ψευδαισθήσεις, παραμερίζοντας πνευματικές
και ιδεολογικές αγκυλώσεις με τις οποίες νομιμοποίησε τα ολισθήματα των
τελευταίων δεκαετιών. Μια τέτοια ανανέωση προϋποθέτει γεγονότα αφυπνιστικά και
ιδεολογικό πλαίσιο, με έγκαιρη επεξεργασία από τις ζωντανές πνευματικές
δυνάμεις. Η κρίση του 1974 οδήγησε στην Μεταπολίτευση, επειδή επληρούντο και οι
δύο συνθήκες.
Ούτε προβλέψιμες ούτε ευκταίες είναι τέτοιου είδους
μελλοντικές εξελίξεις. Αποστολή της πνευματικής ηγεσίας είναι να φροντίζη για
την δεύτερη προϋπόθεση, για το ιδεολογικό πλαίσιο. Πώς μπορεί όμως να γεννηθή
κριτική, πρωτότυπη και ανανεωτική σκέψη, μέσα στο υφιστάμενο παρακμιακό και
υπερσυντηρητικό ελλαδικό πνευματικό περιβάλλον;
Η έλευση της δεύτερης δεκαετίας του 21ου αιώνα αποτελεί σταυροδρόμι. Αν η Ελλάδα
εξακολουθήσει στην οδό της ήσσονος προσπαθείας, αποστολή των όσων και όποιων
πνευματικών ανθρώπων απομένει πλέον απλώς να διαφυλάξουν για τις επόμενες
γενεές κάποιες μνήμες από τον Πολιτισμό που τους έθρεψε. Η περικλείουσα Κιβωτός
θα πρέπει να κατασκευαστή όχι μόνον εντός, αλλά και εκτός -ίσως κυρίως εκτός-
ελλαδικού εδάφους. Η νέα Γεωγραφία θα αναδημιουργή δυνάμει, έστω και εν
μικρογραφία, την εικόνα του πάλαι ποτέ Ελληνισμού.