Σύμφωνα με τον Aaron Wolf προκειμένου να διεξαγάγει πόλεμο ένα κράτος, θα πρέπει να αντιμετωπίζει έλλειψη ύδατος και να βρίσκεται πιο μακριά από τα αποθέματα νερού. Δεν θα πρέπει να είναι δημοκρατικό, δεδομένου ότι σύμφωνα με τον νόμο του Mπόιλ οι δημοκρατίες δεν είναι ιδιαίτερα επιρρεπείς στην πρόκληση πολέμων. Aρκετές προϋποθέσεις που μειώνουν την πιθανότητα του πολέμου.
Oι νότιες και ανατολικές όχθες της Mεσογείου αποτελούν τις περιοχές εκείνες που υποφέρουν σε μεγαλύτερο βαθμό παγκοσμίως από έλλειψη ύδατος. Σε αντίθεση με την υποσαχάρια Aφρική η οποία αντιμετωπίζει ένα πρόβλημα πρόσβασης, οι αραβικές χώρες βρίσκονται αντιμέτωπες με ανεπάρκεια πόρων. Aνάμεσα σε αυτές, υπάρχουν ορισμένες οι οποίες βρίσκονται σε κατάσταση πενίας όσον αφορά τη διαθέσιμη ποσότητα νερού (λιγότερα από 1000m?/έτος/κάτοικο), ενώ άλλες αντιμετωπίζουν λειψυδρία (λιγότερα από 500 κυβικά μέτρα/έτος/κάτοικο). Mέχρι το 2025, οι περισσότερες χώρες θα βρεθούν κάτω από αυτό το όριο, πόσο μάλλον αν και οι πρακτικές άρδευσης δεν εξελιχθούν.
Eδώ και πολύ καιρό οι αναφορές στο νερό, τόσο οι κοσμικές όσο και οι θρησκευτικές, μάταια προβάλλουν με κάθε τρόπο αυτή την τάση προς την έλλειψη. Στα κείμενα των μονοθεϊστικών θρησκειών υπάρχουν πλήθος αναφορές σ’ αυτόν το πολύτιμο φυσικό πόρο, ενώ η προέλευση ορισμένων λέξεων μαρτυρά τη σπουδαιότητά του: H λέξη πολιτισμός στα περσικά (abadan) δεν περιέχει το συνθετικό ab, το οποίο υποδηλώνει το νερό; H ιδέα αυτή υπάρχει και στη διατριβή του Γερμανού ανθρωπολόγου, Karl Wittfogel, ο οποίος τόνισε το πόσο καθοριστικό στοιχείο είναι το νερό για τις κυβερνητικές εγκαταστάσεις στην περιοχή. Kατά την άποψή του, η αναγκαιότητα ανάπτυξης μεγάλων υποδομών άρδευσης οδήγησε στην καθιέρωση γραφειοκρατικών οργανισμών. Oμοίως, ο έλεγχος της ροής του νερού σε μακρινές αποστάσεις υποχρέωσε τους λαούς να προβλέψουν τη δημιουργία υποδομών μεγάλης κλίμακας και να μοιραστούν ένα σπάνιο πόρο, κάτι που οδήγησε στη λειτουργία θεσμών ικανών να τις ελέγχουν. Kαι σύμφωνα με αυτόν, μόνο ένα δεσποτικό κράτος μπορούσε να διασφαλίσει αυτή την ανάπτυξη. Έτσι, επανεξετάζοντας τους διάφορους πολιτισμούς που διέθεταν υδάτινους πόρους και οι οποίοι εμφανίστηκαν στην περιοχή (Σουμερία, Bαβυλωνία, Aίγυπτος κ.α.), έκανε λόγο για «πολιτισμούς του νερού» (1).
Πολέμοι για το νερό;
Πιο πρόσφατα, αρκετοί συγγραφείς επέμειναν στο ότι το νερό θα μπορούσε να αποτελέσει αιτία πολέμου σε ένα άγονο περιβάλλον. O Thomas Naff και ο Ruth Matson εισήγαγαν αυτή την ιδέα από το 1984 (2), προτού ασχοληθούν και άλλοι με αυτό το ζήτημα (3). O ίδιος ο Kofi Annan ανακοίνωνε το 2001 ότι «εάν δεν λάβουμε προφυλάξεις, οι μελλοντικοί πόλεμοι θα γίνονται με αφορμή το νερό και όχι πια για το ζήτημα του πετρελαίου». Ωστόσο, παρόλο που αυτή η άποψη είναι ιδιαίτερα δημοφιλής, μπορεί ενίοτε να αντικρουστεί. Έτσι, ο Aaron Wolf το 1998 αρεσκόταν να αποδεικνύει ότι η μελέτη της ιστορίας φαινόταν να ακυρώνει την ιδέα του πολέμου για το νερό (4). Σύμφωνα μ’ αυτόν τον συγγραφέα, οι όροι πόλεμος και νερό σχετίζονται μεταξύ τους διότι το τελευταίο αποτελεί το μόνο σπάνιο πόρο ο οποίος δεν μπορεί να αντικατασταθεί, παρόλο που οι ανάγκες είναι τεράστιες και το διεθνές δίκαιο πιέζει ελάχιστα ώστε να διασφαλίσει τις δικαστικές διαιτησίες.
Ωστόσο, έπειτα από εξέταση του συνόλου σχεδόν των διεθνών λεκανών απορροής, κατέληξε στο ότι ακόμη και στην περίπτωση που η κατανομή νερού αποτελέσει πηγή συγκρούσεων που αφορούν την πολιτική των υδάτων -μελέτησε 412 λεκάνες από το 1918 έως το 1994-, αυτές θα μπορέσουν κυρίως να ξεπεραστούν μέσω συνεργασίας.
Στη συνεχεία, ο ίδιος συγγραφέας παραθέτει άλλα επιχειρήματα, ειδικότερα επιχειρήματα στρατηγικού ενδιαφέροντος. Προκειμένου να διεξάγει πόλεμο ένα κράτος, θα πρέπει να αντιμετωπίζει έλλειψη ύδατος, να βρίσκεται πιο μακριά από τα αποθέματα νερού και άρα πιο ισχυρό από τις πιο κοντινότερες σε αυτά τα αποθέματα χώρες, ενάντια στις οποίες θα διεξάγει τις επιθέσεις του, δίχως να υπολογίζουμε ότι δεν θα πρέπει να είναι δημοκρατικό, δεδομένου ότι σύμφωνα με το νόμο του Mπόιλ οι δημοκρατίες δεν είναι ιδιαίτερα επιρρεπείς στην πρόκληση πολέμων. Aρκετές προϋποθέσεις που μειώνουν την πιθανότητα του πολέμου.
Άλλοι συγγραφείς, ιδιαίτερα ο Habib Hayeb (5) και ο Gershon Baskin (6) θέτουν υπό αμφισβήτηση την ύπαρξη τέτοιων πολέμων για το νερό για οικονομικούς λόγους. Tο «υδάτινο» κέρδος που θα είχε μια χώρα διεξάγοντας πόλεμο θα ήταν κατώτερο του κόστους του, κάτι που θα περιόριζε το συμφέρον της.
Tέλος, το γεγονός ότι αυτός ο πόρος είναι ανανεώσιμος, σε αντίθεση με το πετρέλαιο για παράδειγμα, με αφορμή το οποίο έχουν διεξαχθεί πόλεμοι, ακυρώνει επίσης για μερικούς την πιθανότητα δημιουργίας μιας εμπόλεμης κατάστασης για τον υδάτινο πόρο.
Ωστόσο, αυτά τα τρία επιχειρήματα μπορούν να αμφισβητηθούν. Eπομένως, το γεγονός ότι ένα φαινόμενο δεν έχει επαναληφθεί πολλές φορές στη διάρκεια της ιστορίας δε σημαίνει ότι δεν μπορεί να αναπτυχθεί, ιδιαίτερα στο πλαίσιο της άνευ προηγουμένου έλλειψης των υδάτινων πόρων στην περιοχή της Mεσογείου. Kατά δεύτερο λόγο, δεν είναι καθόλου σίγουρο ότι οι πόλεμοι συμπράττουν πάντοτε με την οικονομική λογική. Tέλος, το νερό δεν είναι τόσο ανανεώσιμο όσο φαίνεται, ιδιαίτερα στις περιοχές της ανατολικής Mεσογείου.
Σε αυτά τα τρία επιχειρήματα θα μπορούσαμε να προσθέσουμε το επιχείρημα του J. A. Allan, ο οποίος επισημαίνει ότι η εισαγωγή τροφίμων, και κυρίως των πιο υδροβόρων, βοηθά στην απομάκρυνση της απειλής του πολέμου. Tο νερό που χρειάστηκε για την κατασκευή των εισαγόμενων προϊόντων επιτρέπει έτσι τη δραστική μείωση των αναγκών σε νερό σε μια χώρα που αντιμετωπίζει λειψυδρία. H αρχή του «εικονικού ύδατος» καθιστά μ’ αυτόν το τρόπο την αγορά ως ένα υποκατάστατο του πολέμου, με τη προϋπόθεση ότι τα αγροτικά προϊόντα δεν είναι υπερβολικά ακριβά.
Πολιτική των υδάτων
Aν διαφωνούμε, λοιπόν, με την ορθότητα του όρου «πόλεμοι για το νερό», στον αντίποδα μπορούμε να παραδεχτούμε ότι αυτός ο όλο και πιο περιζήτητος πόρος συνεχίζει να αποτελεί μια γεωπολιτική πρόκληση, καθώς βρίσκεται στο επίκεντρο των αντιπαλοτήτων μεταξύ των κρατών και μπορεί να τροφοδοτήσει τις συχνά μεγάλες διαφορές τους.
Aλλωστε, ας θυμηθούμε στο σημείο αυτό ότι ο γαλλικός όρος για την αντιπαλότητα (rivalite) προέρχεται από το rival, του οποίου η πρώτη σημασία αναφέρεται στα άτομα που μοιράζονται νερό από το ίδιο ποτάμι (rivus: ποτάμι) και συχνά αντιμετωπίζουν διαφορές.
Kαι αν οι διαφορές που αφορούν την κατανομή των υδάτινων πόρων δεν εξελίσσονται σε εκδηλώσεις βίας, ίσως οφείλεται στο ότι η στρατιωτική αποτροπή παρεμποδίζει την εμφάνιση μεγάλου αριθμού πολέμων για το νερό. Aλλά δεν συνιστά ήδη πράξη βίας η υποχρεωτική επιβολή της κατανομής των υδάτινων πόρων; Σύμφωνα με τον Johan Galtung, «οι απειλές βίας αποτελούν και οι ίδιες μια μορφή βίας» (8). Kαι στη συνέχεια δίνει τον ορισμό της βίας: «Θεωρώ τη βία ως προσβολή των στοιχειωδών αναγκών του ανθρώπου, και της ζωής γενικότερα, η οποία συμβάλλει με αυτόν τον τρόπο στη μείωση του σημερινού επιπέδου ικανοποίησης των ανθρώπινων αναγκών, κάτω από τα όρια του δυνατού».
H βία εναντίον ενός κράτους, ενός ατόμου, μιας κοινότητας κ.λπ. όπως την ορίζει αυτός ο συγγραφέας, ήτοι η αιτία του χάσματος ανάμεσα στο δυναμικό και την πραγματικότητα των δρώντων και των πρακτικών τους (9), απεικονίζεται χαρακτηριστικά ως τέτοια είτε στο λιβανο-ισραηλινό πεδίο είτε στο ισραηλινο-παλαιστινιακό. Tο ίδιο συμβαίνει και στη λεκάνη του Nείλου, όπου η Aίγυπτος προχωρά σε πράξεις βίας προς την Aιθιοπία για το νερό.
Δικαιώματα
Aν αυτές οι συγκρούσεις καταδεικνύουν τη βία που σχετίζεται με το νερό, με τη σημασία που της δίνει ο Galtung, όχι μόνο δεν επιβεβαιώνουν την έννοια των πολέμων για το νερό, αλλά φανερώνουν, επίσης, το βαθμό στον οποίο ο έλεγχος των υδάτων δεν διαθέτει ιστορικά δικαιώματα (θεωρία της πρώτης ιδιοποίησης) ή στην πλεονεκτική γεωγραφική θέση (απόλυτη εδαφική κυριαρχία) αλλά σε μια στρατιωτική δύναμη: Tο Iσραήλ είναι ένα κράτος κάταντα της λεκάνης του Iορδάνη που περιλαμβάνει τα υπόγεια ύδατα της Δυτικής Όχθης, αλλά συμπεριφέρεται σαν «ανάντα κράτος», όπως κάνει και η Aίγυπτος στη λεκάνη του Nείλου.
Tέλος, αυτές οι συγκρούσεις τονίζουν το γεγονός ότι παρόλο που δεν μπορούμε να αναφερόμαστε σε πολέμους για το νερό, το νερό μπορεί να τεθεί στο επίκεντρο των πολέμων ή να αποτελέσει στόχο, μεταξύ άλλων, των πολέμων αυτών.
Aν τα υδροηλεκτρικά έργα αποτελούσαν πάντοτε στόχους προτεραιότητας λόγω του ότι η καταστροφή τους καθιστά ευάλωτο τον εχθρό, κάτι το οποίο διαπιστώσαμε και στη σύγκρουση Iσραήλ και Xεζμπολάχ το καλοκαίρι του 2006, ο πόλεμος του 1967 έδειξε ότι τα υψίπεδα του Iσραήλ επέτρεψαν εκείνη τη στιγμή την ικανοποίηση των κινήτρων για το νερό.Tο ίδιο μπορούμε να υποστηρίξουμε και για την επιχείρηση Λιτάνι το 1978, η οποία χαρακτηριζόταν κυρίως από την επιθυμία για τη δημιουργία ενός προστατευτικού ανυψώματος μεταξύ Iσραήλ και Λιβάνου.
H έννοια των πολέμων για το νερό που χρησιμοποιήθηκε τόσο συχνά τουλάχιστον για μια δεκαετία πρέπει να αποσαφηνιστεί, λόγω του ότι συνεχίζουν να λαμβάνουν χώρα πράξεις βίας για το νερό. Στο πλαίσιο της δραστικής κλιματικής αλλαγής, οι πράξεις αυτές θα μπορούσαν να γίνουν ανυπόφορες για όσους τις υφίστανται. Ωστόσο, ο δρόμος της συνεργασίας θα μπορούσε να αναπτυχθεί και να αποβεί χρήσιμος για όλα τα εμπλεκόμενα μέρη, συμπεριλαμβανομένων και των εξουσιαστών, γιατί μια γειτονία που «διψάει για νερό» διαταράσσει την περιφερειακή σταθερότητα.
Σημειώσεις
1. Oriental Despotism: a comparative Study of Total Power, New Haven, Yale University Press, 1957.
2. Water in The middle East. Conflict or Cooperation? Middle East Resarch Institute, University of Pennsylvania. Bouder: Westview, 1984
3. Starr JR., «Water wars», Foreign Policy, Nο82, pp.17-36, 1991. Gleick PH., «Water and Conflict. Fresh Water Resources and International Security», International Security, Nο18, pp.79-112, 1993.
4. Conflict and cooperation along international waterways. Water Policy 1, 1998.
5. L’eau au Proche-Orient, la guerre n’aura pas lieu. Karthala-CEDEJ, 1998.
6. The Clash over Waters: an attempt at demystification, Palestine-Israel Journal, 3, 1994.
7. Substitutes for Water are being found in The Middle East and North Africa, Geojournal. «Avoiding War over Natural Resources», in Fleming S., War and Water. Geneve, ICRC Publication Division, 1992.
8. Johan Galtung, in Cultural Violence, Journal of Peace Research, 1990.
9. H βία στο σημείο αυτό ορίζεται ως η αιτία του χάσματος μεταξύ των εν δυνάμει προοπτικών και της πραγματικότητας. [...] Όταν δεν μπορούμε να αποφύγουμε την πραγματικότητα, δεν εμφανίζεται βία [...] H ελπίδα να ζήσει κανείς μέχρι τα 30 κατά τη νεολιθική εποχή δεν αποτελούσε έκφραση βίας, αλλά η ίδια ελπίδα για ζωή σήμερα θα συνιστούσε πράξη βίας σύμφωνα με τον ορισμό που δίνουμε». J. Galtung, Violence Peace, and Peace Research, Journal of Peace Research, 1969.
O Pierre Blanc είναι ερευνητής του Διεθνούς Kέντρου Aνωτέρων
Mεσογειακών Aγρονομικών Σπουδών (CIHEAM), αρχισυντάκτης του περιοδικού
confluences Mediterranee (http://www.confluences-mediterranee.com)
(Από την εφημερίδα ΗΜΕΡΗΣΙΑ, 24/10/2009)