Ενα βασικό ερώτημα που τίθεται είναι γιατί η χώρα μας δεν μπόρεσε να τιθασεύσει το δημοσιονομικό της έλλειμμα και να μειώσει το δημόσιο χρέος της, παρά την ισχυρή αύξηση του ΑΕΠ για μακρά χρονική περίοδο. Οι απαντήσεις που μπορούν να δοθούν είναι πολλές, με πιο συνηθισμένη την απάντηση ότι το πολιτικό μας σύστημα δεν έχει το θάρρος να πάρει τα δύσκολα και μη δημοφιλή μέτρα που απαιτούνταν. Μια πιο διεισδυτική ανάλυση αποκαλύπτει ότι ίσως αυτή η αδυναμία του πολιτικού μας συστήματος οφείλεται στην ανυπαρξία θεσμών, οι οποίοι δημιουργούν ελέγχους και αντίβαρα σε μια δημοκρατία, που θα συντελούσαν στο να είναι το πολιτικό μας σύστημα πιο υπεύθυνο.
Οι βασικές αδυναμίες του δημοσιονομικού μας συστήματος οφείλονται στους εξής βασικούς λόγους: Ελλειψη διαφάνειας στον κρατικό προϋπολογισμό και απουσία μηχανισμών ελέγχου της ακρίβειας των στοιχείων. Απουσία μεσοπρόθεσμου σχεδιασμού, αφού ο προϋπολογισμός συντάσσεται σε ετήσια βάση και μόνο. Αν και το Σύμφωνο Σταθερότητας και Ανάπτυξης επιβάλλει την υποβολή στην Ευρωπαϊκή Ενωση τουλάχιστον τριετών σχεδίων εσόδων και δαπανών, αυτά τα στοιχεία ήταν ενδεικτικά και μόνο και ουδέποτε τηρήθηκαν.
Ο προϋπολογισμός δεν συντάσσεται με βάση προγράμματα, αλλά με βάση ανάγκες υπουργείων και φορέων και με βάση τις δαπάνες της προηγούμενης δημοσιονομικής χρήσης. Συντάσσεται με βάση προτάσεις εκ των κάτω προς τα άνω και όχι αντίστροφα, όπως γίνεται πλέον σε όλες τις ανεπτυγμένες χώρες.
Η απουσία προγραμμάτων οδηγεί και στο να μην υπάρχουν ουσιαστικοί έλεγχοι για τις δαπάνες, αλλά μόνο έλεγχοι για νομιμότητα και χωρίς έλεγχο για σκοπιμότητα ή αποτελεσματικότητα των δαπανών.
Ο ρόλος του Κοινοβουλίου είναι πολύ περιορισμένος και πέρα από την ψήφιση του προϋπολογισμού δεν ασκεί κανένα ουσιαστικό ρόλο στην εκτέλεσή του.
Η φορολογική διοίκηση λειτουργεί με πρότυπα οργάνωσης που είναι ξεπερασμένα και η φοροδιαφυγή είναι ενδημικό φαινόμενο.
Είναι αλήθεια ότι μετά την κρίση έχουν ληφθεί μια σειρά από μέτρα που βελτιώνουν την κατάσταση, αλλά οι θεσμικές αδυναμίες και τα θεσμικά κενά συνεχίζουν να είναι σημαντικά. Οι αλλαγές είναι πράγματι φιλόδοξες και η υλοποίησή τους θα βελτιώσει σημαντικά τη διαφάνεια, την αποτελεσματικότητα και τη λογοδοσία της κυβέρνησης, των φορέων της τοπικής αυτοδιοίκησης και των φορέων του Δημοσίου.
Μια πιο προσεκτική εξέταση, όμως, δείχνει ότι ο νόμος θα μπορούσε να εισαγάγει και αριθμητικούς δημοσιονομικούς κανόνες π.χ. για δαπάνες, ισοσκελισμένους προϋπολογισμούς για τοπική αυτοδιοίκηση, οι οποίοι κανόνες, με βάση και τη διεθνή εμπειρία, μπορεί να παίξουν σημαντικό ρόλο στη δημοσιονομική πειθαρχία των αρχών. Μήπως θα ήταν προσφορότερο το τριετές πρόγραμμα να υποβάλλεται στη Βουλή μαζί με τον προϋπολογισμό και να αποτελεί και το μεσοπρόθεσμο πλαίσιο που πρέπει να υποβληθεί με το Πρόγραμμα Σταθερότητας και Ανάπτυξης στην Ε.Ε.; Στο νόμο δεν γίνεται αναφορά για δημιουργία μηχανισμών και υπηρεσιών που θα αξιολογούν τις δαπάνες και για το κατά πόσο αποδίδουν τα αναμενόμενα.
Μια άλλη σημαντική καινοτομία στο χώρο της δημοσιονομικής διαχείρισης, που τα τελευταία χρόνια αποκτά όλο και μεγαλύτερη σημασία, είναι η δημιουργία ανεξάρτητων δημοσιονομικών αρχών. Μια τέτοια θα μπορούσε να είναι και το Γραφείο Προϋπολογισμού της Βουλής. Με βάση τη διεθνή εμπειρία βασικό στοιχείο για την επιτυχία ενός τέτοιου θεσμού είναι κατ΄ αρχήν η ανεξαρτησία του από πολιτικά κόμματα και την κυβέρνηση. Το να δημιουργηθεί επομένως στη χώρα μας ένα τέτοιο γραφείο που εξαρτάται μόνο από τη Βουλή είναι κατ΄ αρχήν σημαντικό.
Η πολυπλοκότητα της φορολογικής νομοθεσίας, η αναποτελεσματικότητα του τρόπου φορολογικών ελέγχων, η ξεπερασμένη οργάνωση του φοροεισπρακτικού μηχανισμού και απουσία ενός ορθολογικού μηχανισμού κινήτρων και κυρώσεων, έχουν ως συνέπεια η φοροδιαφυγή στη χώρα μας να έχει πάρει ενδημικό χαρακτήρα. Δυστυχώς μέχρι τώρα όλες οι κυβερνήσεις ψηφίζουν σχεδόν κάθε χρόνο και ένα φορολογικό νόμο, αλλά ελάχιστοι νόμοι έχουν ασχοληθεί με τον εκσυγχρονισμό και την αναδιάρθρωση της φορολογικής διοίκησης.
Η διεθνής εμπειρία έχει δείξει ότι όσο καλή και να είναι μια νομοθεσία, αυτή δεν μπορεί να αποδώσει αν δεν υπάρχει ικανή και αξιόπιστη φορολογική διοίκηση να την εφαρμόσει. Γι΄ αυτό και τα μέτρα που ελήφθησαν πρόσφατα ή είναι υπό ψήφιση και αφορούν τους φορολογικούς ελέγχους, την ταχύτερη απονομή δικαιοσύνης και την αναδιάρθρωση των εφοριών είναι στη σωστή κατεύθυνση. Ισως για να περιοριστεί η επίδραση των κομμάτων στη λειτουργία της φορολογικής διοίκησης να είναι χρήσιμο να διοριστεί γενικός γραμματέας ή μόνιμος υφυπουργός που θα έχει την ευθύνη λειτουργίας του φοροεισπρακτικού μηχανισμού.
* Αποσπάσματα από την ομιλία του στη χθεσινή ημερίδα του Ιδρύματος της Βουλής με θέμα την «Πολιτική Οικονομία της Ευρωζώνης».