Η κρίση της Λιβύης συνέχεια του ντόμινο των
εξεγέρσεων σε χώρες της Βόρειας Αφρικής και της
Μέσης Ανατολής, έχει καταστεί αντικείμενο ανταγωνισμού των διεθνών
δυνάμεων με σκοπό την εκμετάλλευση του
πετρελαϊκού πλούτου της και τον έλεγχο σημαντικού τμήματος της Μεσογείου. Η
αποκαλούμενη «Άνοιξη του Ισλάμ» χτύπησε και τον συνταγματάρχη Μουαμάρ Καντάφι ο
οποίος με τη δυσανάλογη αντίδραση του προκάλεσε το θάνατο χιλιάδων αμάχων και ανάγκασε
τη διεθνή κοινότητα να επέμβει για την προστασία τους με την επιβολή no fly zones
(ζώνες απαγόρευσης πτήσεων) και την ανάθεση των επιχειρήσεων στο ΝΑΤΟ. Όμως η αρχικά
απαθής στάση των μεγάλων δυνάμεων θα ήταν δύσκολο να διατηρηθεί από τη στιγμή
που η Λιβύη είναι η δέκατη όγδοη πετρελαιοπαραγωγός χώρα στον κόσμο και όταν στο έδαφος της
δραστηριοποιούνται ευρωπαϊκές και αμερικάνικες εταιρείες.
Η παρούσα ανάλυση επιχειρεί: πρώτον, να
επισημάνει τα γεωπολιτικά συμφέροντα των διεθνών κέντρων εξουσίας, δεύτερον να
διερευνήσει το ρόλο της Τουρκίας και τον αντίκτυπο της στα ελληνικά συμφέροντα
και τρίτον να εξετάσει τα πιο πιθανά σενάρια έκβασης του εμφύλιου πολέμου μεταξύ
Καντάφι και επαναστατών με βάση τα δεδομένα που διαμορφώνονταν μέχρι που γράφονταν
αυτές οι γραμμές.
Γεωπολιτικά συμφέροντα
Η διεθνή κοινότητα εκμεταλλεύτηκε τη σφαγή
των αμάχων από το καθεστώς του Καντάφι για να επέμβει διότι σε καμία περίπτωση
οι ΗΠΑ δεν ήθελαν να προκαλέσουν περαιτέρω τη μουσουλμανική κοινή γνώμη με μια
άλλη μια επέμβαση, έχοντας στο μυαλό τους τα έντονα αντιαμερικανικά αισθήματα
από τις εισβολές σε Αφγανιστάν και Ιράκ. Η έκβαση της κρίσης της Λιβύης αναμένεται να επηρεάσει και τις
υφιστάμενες γεωπολιτικές ισορροπίες στην ευρύτερη περιοχή της Μεσογείου και οι
μεγάλες δυνάμεις που συμμετέχουν στη διεθνή συμμαχική στρατιωτική δύναμη
επιδιώκουν να προωθήσουν τα συμφέροντα τους. Η Γαλλία του Νικόλα Σαρκοζί έπαιξε
πρωτεύοντα διπλωματικό ρόλο για την επέμβαση της διεθνούς κοινότητας και
προώθησε το ψήφισμα του Συμβουλίου Ασφαλείας των Ηνωμένων Εθνών για τη
δημιουργία no fly zones. Το Παρίσι επιδιώκει να έχει σύμφωνα με αναλυτές ένα
πρωταγωνιστικό ρόλο για να προωθήσει το πείραμα της μεσογειακής ολοκλήρωσης και
να αντισταθμίσει την ηγεμονία της
Γερμανίας στην οικονομική πολιτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η Ουάσινγκτον από την
πλευρά της έχει ένα διακριτικό ηγετικό ρόλο στην κρίση της Λιβύης και οπωσδήποτε δεν επιθυμεί να βρεθεί πίσω
από τις εξελίξεις ακόμα και αν η θύελλα των εξεγέρσεων εκτός από
αντιαμερικανικά καθεστώτα πλήξει και συμμαχικά.
Η εγκαθίδρυση μια φιλοδυτικής κυβέρνησης στη Λιβύη που θα εξυπηρετεί τα δυτικά συμφέροντα θα
είναι το ιδανικότερο σενάριο για τις «δουλειές» των αμερικάνικων και ευρωπαϊκών εταιρειών. Το διακύβευμα της
εμπλοκής των ευρωπαίων και των αμερικανών στη Λιβύη θεωρούνται τα πετρελαϊκά
αποθέματα της και η διασφάλιση των επιχειρηματικών συμφερόντων τους. Οι διεθνείς πετρελαϊκές εταιρίες, σύμφωνα με
ανάλυση των Financial Times, βρίσκονται σε επισφαλή θέση με το καθεστώς και
τους αντικυβερνητικούς να τους ασκούν πιέσεις. Το σύνολο των πετρελαιοπηγών της
Λιβύης εντοπίζεται γύρω από τη λεκάνη της Σύρτης και σε ολόκληρη την επικράτεια
της υπάρχουν πέντε εγχώρια διυλιστήρια με συνολική ικανότητα διάλυσης 378.000
βαρέλια ημερησίως.
Τουρκικό πάτημα
Η κρίση της Λιβύης έδωσε την ευκαιρία στην
Τουρκία να εμπλακεί με εποικοδομητικό ρόλο
για τα συμφέροντα της σε αντίθεση με την κυβέρνηση της Αθήνας όπου απλά
συμμετέχει στις συμμαχικές στρατιωτικές δυνάμεις ως κράτος – μέλος του ΝΑΤΟ και
μέσα στο αυστηρό πλαίσιο των υποχρεώσεων και των δικαιωμάτων που απορρέουν. Η
κυβέρνηση της Αγκύρας έπαιξε ένα πολύ καλό επικοινωνιακό παιχνίδι για να σταθεί στο ύψος των περιστάσεων και να
πάρει ανταλλάγματα, δηλαδή μια συμμετοχή στην εκμετάλλευση των κοιτασμάτων των
υδρογονανθράκων της νοτιοανατολική Μεσόγειου. Η
Τουρκία για να συμμετάσχει στις επιχειρήσεις κατά της Λιβύης έθεσε
απαίτηση να αναλάβει τον έλεγχο της θαλάσσιας περιοχής μεταξύ Κρήτης και Λιβύης
και φυσικά να ελέγξει και τη νότια ΑΟΖ της Ελλάδας. Η Τουρκία κατάφερε να ενοποιήσει επιχειρησιακά
τη θαλάσσια περιοχή που εκτείνεται από τις ακτές της και κάτω από το
Καστελόριζο μέχρι τη Λιβύη που με βάση το διεθνές δίκαιο ανήκει στην Ελλάδα.
Η Τουρκία προσπάθησε να εκμεταλλευτεί κατά
αρχήν το ντόμινο των μουσουλμανικών μαζών εναντίον των αυταρχικών καθεστώτων
για να παρουσιάσει και να προωθήσει το δικό της μετριοπαθές ισλαμικό πολιτικό μοντέλο ως την πιο κατάλληλη λύση
για διακυβέρνηση. Η Τουρκία αρχικά είχε
αντιρρήσεις ως κράτος- μέλος του ΝΑΤΟ για μια επέμβαση στη Λιβύη και αφού
ανάγκασε την Ουάσινγκτον να διαπραγματευτεί μαζί της κατάφερε να έχει ένα
ηγετικό ρόλο στο εμπάργκο όπλων κατά της Λιβύης που επέβαλαν τα Ηνωμένα Έθνη.
Ο στόχος της Τουρκίας είναι να πατήσει πόδι στο ελληνικό θαλάσσιο χώρο
που αποτελεί νοτιοδυτική προέκταση της Καρπάθου και της Γαύδου τον οποίο και
αμφισβητεί. Η κυβέρνηση της Αθήνας σε καμία περίπτωση δεν δικαιούται να μένει
αδρανής όταν η Τουρκία υπονομεύει ελληνικά κυριαρχικά δικαιώματα και έπρεπε με
τη συμμετοχή της να απαιτήσει το δικαίωμα ΑΟΖ της Γαύδου που για χρόνια δεν τον αναγνώριζε ο
συνταγματάρχης Καντάφι. Η Ελλάδα έχει κάθε νόμιμο δικαίωμα να υιοθετήσει ΑΟΖ
τόσο της Γαύδου όσο και του Καστελόριζου με βάση τον ορισμό της Σύμβασης των
Ηνωμένων Εθνών για το Δίκαιο της Θάλασσας (UNCLOS) του 1982. Όμως για μια ακόμα
φορά η τουρκική διπλωματία κινήθηκε με ευελιξία και κατόρθωσε να πάρει τα
ανταλλάγματα που ήθελε και πάντα σε βάρος των ελληνικών εθνικών συμφερόντων.
Σενάρια
Η έκβαση του εμφυλίου της Λιβύης, μέχρι
στιγμής δεν έχει ακόμα κριθεί και οι
δυνάμεις του Καντάφι συνεχίζει να
μάχονται με το στρατό του αντικυβερνητικού Εθνικού Μεταβατικού Συμβουλίου. Οι
αεροπορικές επιχειρήσεις του ΝΑΤΟ για την επιβολή των no fly zones οπωσδήποτε
πιέζουν τις στρατιωτικές δυνάμεις του καθεστώτος. Όμως αναφορές από διεθνή
ειδησεογραφικά πρακτορεία αφήνουν να εννοηθεί
ότι οι Νατοϊκές δυνάμεις έχουν κάνει πολύ περισσότερα από την απόφαση
του Συμβουλίου Ασφαλείας των Ηνωμένων Εθνών για την προστασία του άμαχου
πληθυσμού. Δηλαδή αεροπορικές επιθέσεις και μυστικές χερσαίες επιχειρήσεις διεξάγονται
με αποκλειστικό στόχο την πτώση του καθεστώτος. Σύμφωνα με δημοσίευμα των The New
York Times ο πρόεδρος των ΗΠΑ Μπάρακ
Ομπάμα φέρεται να έχει υπογράψει μυστικά εξουσιοδότηση στη CIA για παροχή
υποστήριξης στους εξεγερμένους στην Λιβύη.
Το μέλλον της Λιβύης παραμένει θολό και
επειδή δεν μπορεί να γίνει μια και μόνο ασφαλής πρόβλεψη λόγο των εξελίξεων που
τρέχουν οφείλουμε να εξετάσουμε τα ακόλουθα τέσσερα σενάρια:
α. Παραμονή Καντάφι.
Ο συνταγματάρχης καταφέρνει να παραμένει
στην εξουσία παρά την επέμβαση των ξένων συμμαχικών δυνάμεων. Η πρόβλεψη ο Καντάφι να συνεχίσει μάχεται και
τελικά να καταφέρει να μείνει στην
εξουσία, αν και θεωρείται μη πιθανή, πρέπει να αναφερθεί, αν και είναι βέβαιο
ότι οι διεθνείς στρατιωτικές δυνάμεις θα κάνουν ότι μπορούν για να το
αποτρέψουν. Ο Καντάφι έχει τη δυνατότητα να ενεργοποιήσει τα αποκαλούμενα sleeper
cells και τους φυλετικούς συμμάχους του μέσα στη Ανατολική Λιβύη, σε περιοχές
των ανταρτών, για να υπονομεύσει εκ τω έσω την εξέγερσή τους.
β. Διχοτόμηση. Ο Καντάφι μένει στην Τρίπολη και οι
επαναστάτες κάνουν πρωτεύουσα τη Βεγγάζη. Το συγκεκριμένο σενάριο θεωρείται το
πιο πιθανό με τα μέχρι στιγμής δεδομένα, από τη στιγμή που ο βασικός στόχος της διεθνής συμμαχικής
δύναμης είναι η επιβολή no fly zones για την προστασία του άμαχου πληθυσμού. Η
Ανατολική Λιβύη, η περιοχή της Κυρηναϊκής που είναι σε ανταγωνισμό με την
Τριπολιτιάνα εδώ και εκατοντάδες χρόνια θα είναι το κέντρο της νέας κυβέρνησης
των επαναστατών και ο Καντάφι θα συνεχίσει να κυβερνά την Τρίπολη και να
κρατάει τις δυτικές περιοχές. Η χώρα θα διαμελιστεί και θα αντιμετωπίσει ένα
χαμηλού εντάσεως εμφύλιο πόλεμο που θα αποτελεί πρόβλημα για την επαναφορά της
σταθερότητας και με θύματα πάλι τους αμάχους. Η περιοχή του Καντάφι θα είναι
απομονωμένη και υπό διαρκή πίεση ενώ των επαναστατών θα έχει τη βοήθεια της
Δύσης.
γ. Πτώση Καντάφι. Οι επαναστατικές
στρατιωτικές δυνάμεις νικάνε και καταλαμβάνουν την Τρίπολη. Η Λιβύη ελέγχεται από τη νέα κυβέρνηση και θα
είναι ένα κράτος που θα κυβερνάται από την Βεγγάζη την έδρα των επαναστατών. Το
μεγάλο ερώτημα είναι αν θα καταφέρει η νέα κυβέρνηση να κρατήσει ενωμένες τις
φυλετικές ομάδες των ανατολικών και των δυτικών περιοχών, όπως έκανε για
σαράντα χρόνια ο Καντάφι. Η νέα
κυβέρνηση καλείται να διαχειριστεί το φυλετικό μωσαϊκό της Λιβύης με στόχο την
επίτευξη της ενότητας του κράτους και να
διατηρήσει λεπτές ισορροπίες. Ωστόσο αναλυτές δεν αποκλείουν και το
ενδεχόμενο η Λιβύη να εξελιχθεί σε ένα μετά-σανταμικό Ιράκ από τη στιγμή που οι
φυλές οι οποίες στηρίζονταν από τον Καντάφι μπορεί να δεχτούν αντίποινα από
εκείνες οι οποίες δεν απολάμβαναν προνόμια από την εδώ και δεκαετίες δεσποτική
διακυβέρνηση του καθεστώτος. Υπολογίζεται ότι υπάρχουν περισσότερες από 140
φυλές και ομάδες μέσα στη Λιβύη και από την πολιτική τους θα κριθεί το μέλλον
της χώρας. Η μόνη λύση να αποφευχθούν οι
φυλετικές διαμάχες είναι να βρεθούν
Λίβυοι πατριώτες οι οποίοι θα βάλουν τη δημοκρατία πάνω από τη φυλετική τους
ταυτότητα. Παράλληλα εγκυμονεί και ο κίνδυνος να εμφανιστούν και
ισλαμιστές οι οποίοι δεν θα επιθυμούν
ένα κοσμικό και σύγχρονο ενωμένο κράτος
και σε αυτή την περίπτωση παραμονεύει η Αλ – Κάιντα για να προωθήσει τους στόχους
της. Ο Καντάφι διεξήγαγε επιτυχή πόλεμο εναντίον της
Αλ-Κάιντα στη Βόρεια Αφρική και για αυτό δεν παρατηρήθηκε συμμετοχή της μέσα στην εξέγερση εναντίον του. Όμως οι δηλώσεις
ενός Λίβυου διοικητή των ανταρτών στη βρετανική Telegraph, ότι κάποιοι από τους
μαχητές της Αλ- Κάιντα οι οποίοι πολεμούσαν στο Ιράκ βρίσκονται στις πρώτες γραμμές των μαχών
προκαλούν ανησυχία. O διοικητής
επεσήμανε ότι οι μαχητές του «είναι πατριώτες και καλοί μουσουλμάνοι και όχι
τρομοκράτες». Οι περισσότεροι εξτρεμιστές ισλαμιστές πήγαν σε Ιράκ και Αφγανιστάν,
σύμφωνα με αναλυτές, από την ανατολική Λιβύη
και δεν αποκλείεται να ενωθούν με στόχο τη δημιουργία ενός ισλαμικού
κράτους.
δ. Διαδοχή Καντάφι. Τη μετάβαση της χώρας σε ένα συνταγματικά
κατοχυρωμένο δημοκρατικό καθεστώς, σύμφωνα με δημοσίευμα των New York Times,
που επικαλείται Λίβυους αξιωματούχους, φέρονται να προτείνουν δύο από τους
γιους του Καντάφι, προκειμένου να τερματιστεί η κρίση στη χώρα. Η ιδέα χρεώνεται στο Σαΐφ αλ-Ισλάμ Ελ Καντάφι
και τον Σααντί, οι οποίοι θέλουν να αλλάξουν τη χώρα χωρίς τον πατέρα τους. Σε μια τέτοια
περίπτωση τα ηνία της ηγεσίας αναμένεται να πάρει ο Σαΐφ αλ-Ισλάμ Ελ Καντάφι
προαναγγέλλοντας ταχύτατες μεταρρυθμίσεις. Όμως το επαναστατικό Εθνικό
Μεταβατικό Συμβούλιο απέρριψε την ιδέα της μετάβασης προς τη συνταγματική
δημοκρατία και ο εκπρόσωπος του Σαμσεντίν Αμπντουλμελάχ δήλωσε ότι «ο Καντάφι
και οι γιοι του πρέπει να φύγουν πριν από κάθε διπλωματική διαπραγμάτευση». Η
εναλλακτική επιλογή με τους γιους του Καντάφι υποδηλώνει ότι το καθεστώς έχει αρχίσει να αισθάνεται
την ισχυρή πίεση της Δύσης, που στη διάρκεια των στρατιωτικών επιχειρήσεων έχει
αποδυναμώσει σημαντικά τις αμυντικές δυνάμεις του. Όμως τα ενδοοικογενειακά
προβλήματα και η μάχη εξουσίας ενδέχεται να αποτελέσαν πρόβλημα σε αυτήν την
μετάβαση εξουσίας. Ο Σαίφ θεωρείται της δυτικής σχολής και υπέρ των κανόνων της
δυτικής οικονομίας. Ενώ οι αδελφοί του Χαμίς και Μουτασίμ εντάσσονται στους
σκληροπυρηνικούς και ηγούνται των δικών παραστρατιωτικών σωμάτων.
Οι προκλήσεις
Οι λαϊκές εξεγέρσεις σε Βόρεια Αφρική και
Μέση Ανατολή, που δεν αποτέλεσαν εξαίρεση για τη Λιβύη, δείχνουν ότι τα
αυταρχικά καθεστώτα έχουν χάσει πλέον τη νομιμοποίηση τους και δεν
αφουγκράζονται τις ανάγκες των μαζών για την παροχή των βασικών δικαιωμάτων. Η
εκμετάλλευση του πλούτου των χωρών από τους ισοβίους δικτάτορες και οι τεράστιες
οικονομικές ανισότητες μεταξύ της ολιγαρχίας των λίγων και των πολλών φτωχών
δείχνει να οδεύουν προς το τέλος. Ο Καντάφι είναι ο μόνος από τους δικτάτορες ο
οποίος συνεχίζει να δίνει σκληρή μάχη για την επιβίωση του, γεγονός που
οφείλεται στις ιδιαιτερότητες της Λιβύης σε σύγκριση με Αίγυπτο και Τυνησία. Η
χρήση των μισθοφόρων μαχητών με τις αδρές αμοιβές με τους οποίους στελέχωνε και
στελεχώνει κάποια από τα σώματα των στρατιωτικών δυνάμεων είναι η βασική αιτία
της αντίστασης του ενάντια στους επαναστάτες. Όμως ακόμα και το τέλος των
δικτατόρων δεν σημαίνει και αυτόματος την πλήρη μετάβαση σε ένα δημοκρατικό
πολίτευμα, από την ανάληψη της εξουσίας από μια εκλεγμένη κυβέρνηση που μπορεί
στη συνέχεια να καταλήξει να γίνει αυταρχική. Μέτα τη νίκη κάθε επαναστατών, ο
ενθουσιασμός καταλαγιάζει και πλέον όλοι έρχονται αντιμέτωποι με τα προβλήματα
της διακυβέρνησης και στις πιο πολλές περιπτώσεις με την πρόκληση της σύνταξης
ενός νέου Συντάγματος κατά το δυνατόν προσαρμοσμένο στις δημοκρατικές αρχές και
τα πολιτικά συστήματα της Δύσης. Η μεγάλη πρόκληση για τη Λιβύη είναι πως θα
καταφέρει να βγει από τον εμφύλιο και αν θα μπορέσει να εξελιχθεί σε ένα κράτος
που όλες οι φυλές θα μπορούν να έχουν ίσα δικαιώματα. Δηλαδή το αν οι περιοχές ανταγωνιστικές
περιοχές της Κυρηναϊκής και της Τριπολιτιάνας δεν θα παραμείνουν προσκολλημένες
στο ανταγωνιστικό καθεστώς τους. Οι λαϊκές εξεγέρσεις αναμφίβολα ρίχνουν
καθεστώτα και κυβερνήσεις αλλά η επιτυχία τους εξαρτάται από το πόσο μπορούν να
διαχειριστούν τις ιδιαιτερότητες της χώρας του. Ένα αιματηρό ιστορικό
εθνοφυλετικών συγκρούσεων δεν αποτελεί
και την καλύτερη εγγύηση για το μέλλον.
(Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Στρατηγική,
Τεύχος 200, Μάιος 2011, σ.σ. 106 - 111)