Στο βιβλίο Δημοκρατία στην Αμερική ο Αλέξις ντε Τοκβίλ υποστηρίζει ότι η δημόσια εμπιστοσύνη μετριάζει την πίεση στο κράτος, επιτρέποντας του να λειτουργήσει πιο αποτελεσματικά. Αυτό θα προσέφερε κάποια ανακούφιση στις κυβερνήσεις του αραβικού κόσμου, όπου μία δημοσκόπηση του 2012 μεταξύ νέων ανθρώπων αποκάλυψε ότι το 72% των ερωτηθέντων εξέφρασε μεγαλύτερη εμπιστοσύνη στις κυβερνήσεις του. Αλλά τότε ποιος είναι ο λόγος της συνεχιζόμενης πολιτικής αναταραχής και της κυβερνητικής παράλυσης στις χώρες της Αραβικής Άνοιξης;
Μία πιο πρόσφατη εκδοχή της δημοσκόπησης μας δίνει κάποια στοιχεία. Μία μεγάλη πλειοψηφία των νέων στις αραβικές χώρες, περίπου το 70%, λέει ότι επηρεάζεται περισσότερο από τους γονείς, την οικογένεια και τη θρησκεία, ενώ μόλις το ένα τρίτο επηρεάζεται από τις ελίτ -συγγραφείς, επιχειρηματίες, ηγετικές μορφές και μέσα ενημέρωσης. Μόλις το 16% ανέφερε ότι οι ποπ σταρ επηρέαζαν τον τρόπο ζωής του. Αυτά τα ποσοστά προσφέρουν μερικές χρήσιμες πληροφορίες για τον εξελισσόμενο κοινωνικό ιστό των αραβικών κοινωνιών. Κανονικά, οι άνθρωποι επηρεάζονται από εκείνους που εμπιστεύονται και επιθυμούν να μιμηθούν.
Το γεγονός ότι μία μεγάλη πλειοψηφία Αράβων στρέφεται προς την οικογένεια και τη θρησκεία είναι εξόχως αποκαλυπτικό. Οι αραβικές κοινωνίες, κυρίως εκείνες που βρίσκονται σε αναταραχή, γυρίζουν πίσω σε αυτό που ένα άλλος Γάλλος θεωρητικός της κοινωνιολογίας, ο Εμίλ Ντιρκέμ, ονόμασε «μηχανική αλληλεγγύη». Πρόκειται για την κοινωνική αλληλεγγύη που αναπτύσσεται στο πλαίσιο της συγγένειας και της θρησκείας, ενισχυόμενη από το αίσθημα του να ανήκεις σε μία ομοιογενή ομάδα. Ο Ντιρκέμ αντιπαραθέτει αυτό το φαινόμενο με την «οργανική αλληλεγγύη» που αναπτύσσεται στις σύγχρονες κοινωνίες ανάλογα με τις επαγγελματικές και λειτουργικές σχέσεις των ανθρώπων.
Σε περιόδους αυξημένου κινδύνου, πραγματικού ή υποκειμενικού, οι άνθρωποι αρχίζουν να οργανώνονται με βάση ομοιογενείς ταυτότητες. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα η «μηχανική αλληλεγγύη» να ενισχύεται σε βάρος της «οργανικής αλληλεγγύης». Στις πολιτισμικά ανομοιογενείς κοινωνίες, όπως το Ιράκ και ο Λίβανος, τα δίκτυα κοινωνικής αλληλεγγύης βασίζονται σχεδόν αποκλειστικά στις θρησκευτικές και εθνοτικές σχέσεις.
Σε πιο ομοιογενείς κοινωνίες, όπως η Λιβύη, η κοινωνική αλληλεγγύη ακολουθεί φυλετικές και κομματικές γραμμές. Στη Τυνησία, επίσης, παρατηρήθηκε μία παρόμοια επιστροφή στους μηχανικούς τύπους αλληλεγγύης που οργανώνεται γύρω από φυλετικές, τοπικές και θρησκευτικές ταυτότητες. Το ίδιο συμβαίνει σε μεγάλο βαθμό στη Συρία τώρα. Ενώ οι Σύροι έρχονται αντιμέτωποι με τον θάνατο, τη βία και τη μετανάστευση για περισσότερα από δύο χρόνια η διεθνής κοινότητα ασχολείται με τη συζήτηση γύρω από τη φύση των σύρων ανταρτών. Έχοντας αφεθεί στη τύχη της, η συριακή κοινωνία έχει αρχίσει να αποσυντίθεται και να οργανώνεται σε σεκταριστική βάση. Καθώς η σύγκρουση εντείνεται οι ταυτότητες με βάση τον καταμερισμό εργασίας εξαφανίζονται, ανοίγοντας τον δρόμο για τα οικογενειακά, τοπικά και θρησκευτικά είδη αλληλεγγύης.
Στην καρδιά της κρίσης βρίσκεται η αδιαφορία. Για παράδειγμα ο ρόλος της μεσαίας τάξης είναι σχεδόν ανύπαρκτος στις προσπάθειες υποστήριξης των σύρων προσφύγων. Η Αμερικανίδα ηθοποιός Αντζελίνα Τζολί διαφήμισε τις επισκέψεις της στους συριακούς προσφυγικούς καταυλισμούς στην Ιορδανία και τη Τουρκία, υπογραμμίζοντας την απουσία παρόμοιων εκστρατειών από άραβες διάσημους. Κοντολογίς, οι αραβικές χώρες αιμορραγούν κοινωνικό κεφάλαιο, κάτι που μπορεί να εκτροχιάσει την οικονομική ανάκαμψη και την οικοδόμηση των κρατών.
Όπως υποστήριξε ο βραβευμένος με Νόμπελ οικονομολόγος Κένεθ Άροου το 1972, «μεγάλο μέρος της οικονομικής καθυστέρησης στον κόσμο μπορεί να εξηγηθεί από την έλλειψη αμοιβαίας εμπιστοσύνης». Σε αυτό το πλαίσιο μία πρόσφατη πρωτοβουλία για την αραβική σταθεροποίηση από τον αραβικό ιδιωτικό τομέα, στοχεύει στη δημιουργία δεκάδων χιλιάδων θέσεων εργασίας σε μεγάλης κλίμακας επενδύσεις στις υποδομές, προκειμένου να διατηρηθεί η κοινωνική συνοχή.
Οι διεθνείς προσπάθειες επικεντρώνονται στην ενδυνάμωση των σχέσεων μεταξύ του κράτους και των πολιτών του -δηλαδή λειτουργική δημοκρατία και αποτελεσματική κυβέρνηση. Αυτό όμως που είναι επειγόντως απαραίτητο είναι η εστίαση στη δημιουργία επιπλέον θέσεων εργασίας προκειμένου να διατηρηθεί και να ενθαρρυνθεί η «οργανική αλληλεγγύη» του Ντιρκέμ.
* O Sami Mahroum είναι Ακαδημαϊκός Διευθυντής Καινοτομίας και Πολιτικής στο Ευρωπαϊκό Ινστιτούτο Διοίκησης Επιχειρήσεων (INSEAD).
(από το "Βήμα")