Με αφορμή την αντιπαράθεση για τους ζωολογικούς
κήπους και τα δελφινάρια, η οποία τον τελευταίο καιρό έρχεται στο προσκήνιο της
δημοσιότητας αρκετά συχνά σε ολόκληρο τον κόσμο, η
Πρωτοβουλία Κατά της Αιχμαλωσίας των
Κητωδών (ΠΚΑΚ), με επιστολή της προς τους εκπαιδευτικούς, τους
καλεί να επαναπροσδιορίσουν την εκπαιδευτική αξία των επισκέψεων μαθητών στους
χώρους αυτούς και να προβληματιστούν για τα πραγματικά μηνύματα που παίρνουν τα
παιδιά, παρατηρώντας ζώα στερημένα από κάθε δυνατότητα να εκφράσουν φυσιολογική
συμπεριφορά και να εκπληρώσουν το ρόλο που η ίδια η φύση τους έχει αναθέσει να
διαδραματίσουν, μέσα στον πολύπλοκο ιστό της ζωής και στα πολυσύνθετα φυσικά
οικοσυστήματα.
Οι ζωολογικοί κήποι, στη μορφή που υπάρχουν
σήμερα, δεν μπορούν να εκλείψουν από τη μια μέρα στην άλλη, μπορούν όμως να
σταματήσουν να φιλοξενούν και να αναπαράγουν ορισμένα είδη για τα οποία έχει
πλέον αποδειχθεί επιστημονικά ότι αδυνατούν να ευδοκιμήσουν στις συμβατικές
συνθήκες αιχμαλωσίας. Η απόλυτη διαφάνεια και η ανοικτή πρόσβαση στον έλεγχο
της λειτουργίας αυτών των επιχειρήσεων, καθώς επίσης και η σταδιακή μετατροπή
τους από συλλεκτικά εκθετήρια σε λειτουργικά καταφύγια, είναι αυτό που ζητούν
ομόφωνα πολλές περιβαλλοντικές και φιλοζωικές οργανώσεις από ολόκληρο τον
κόσμο. Και οι εκπαιδευτικοί, μέσα από το λειτούργημα που ασκούν, έχουν τη
δυνατότητα να μεταδώσουν στα παιδιά, τόσο την ορθή επιστημονική γνώση και
πληροφόρηση, όσο και την αγάπη για την ελευθερία και το σεβασμό για τη ζωή. Οι
εκπαιδευτικοί έχουν επίσης την ανεκτίμητη δυνατότητα να εξετάσουν τις
εναλλακτικές προτάσεις μέσα από τις οποίες θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν οι
σύγχρονες επιστημονικές γνώσεις, και να εμπνεύσουν τα παιδιά στη δημιουργία
ενός καλύτερου αύριο, τόσο για τα ζώα όσο και για τους ανθρώπους.
Ακολουθεί ολόκληρη η επιστολή
.
Γιατί λέμε όχι στους ζωολογικούς κήπους: Ανοικτή
επιστολή προς τα σχολεία και τους εκπαιδευτικούς
Αξιότιμες κυρίες και αξιότιμοι
κύριοι,
Σε ολόκληρο τον πολιτισμένο
κόσμο, όταν οι αρμόδιοι φορείς δεν θέλουν ή δεν μπορούν ή απλώς παραλείπουν να
επισημάνουν τα κακώς κείμενα, η πρωτοβουλία ευαισθητοποιημένων πολιτών έρχεται
να κάνει τη διαφορά. Με αφορμή λοιπόν την αντιπαράθεση για τους ζωολογικούς
κήπους και τα δελφινάρια, η οποία τον τελευταίο καιρό έρχεται στο προσκήνιο της
δημοσιότητας αρκετά συχνά, αποφασίσαμε να σάς στείλουμε μια επιστολή, που
αποτελεί προϊόν συστηματικής μελέτης (με τη βοήθεια ειδικών επιστημόνων) και
πολυετούς ενασχόλησης με το θέμα αυτό.
Η δραστηριότητα της διατήρησης
αγρίων ζώων σε αιχμαλωσία εμφανίστηκε στους αρχαίους χρόνους (
menageries) και
συνεχίστηκε, παίρνοντας κατά καιρούς διάφορες μορφές. Κατά τα τέλη του 18ου
αιώνα, οι ιδιωτικές συλλογές αγρίων ζώων των ηγεμόνων και αποικιοκρατών
αποτελούσαν απροκάλυπτα ένα μέσον επίδειξης δύναμης και πλούτου. Σήμερα, οι
ζωολογικοί κήποι και τα δελφινάρια προβάλλονται σαν φορείς
περιβαλλοντικής
ευαισθητοποίησης και
προστασίας των ειδών που απειλούνται με εξαφάνιση,
και υποστηρίζουν ότι βοηθούν τους σύγχρονους ανθρώπους να ξαναβρούν την επαφή
τους με τη φύση, αποτελώντας έναν συνδετικό κρίκο του πολιτισμένου κόσμου με
την άγρια ζωή. Κατά την άποψή τους, τα άγρια ζώα στην αιχμαλωσία γίνονται
πρεσβευτές
της προστασίας των ελεύθερων συντρόφων τους.
Οι σύγχρονοι ζωολογικοί κήποι
έχουν εξελιχθεί σε μια ανθηρότατη παγκόσμια βιομηχανία με 700 εκατομμύρια
επισκέπτες ετησίως σε ολόκληρο τον κόσμο, και με τζίρο ο οποίος, μόνον στις
Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής, υπολογίζεται ότι φτάνει και ξεπερνά τα
16
δισεκατομμύρια δολάρια. Καθώς όμως αυτή η βιομηχανία αμφισβητείται ολοένα
και περισσότερο από τους υπερασπιστές των ζώων, οι οποίοι θεωρούν την
αιχμαλωσία, συνώνυμη με την κακοποίηση, οι εκπρόσωποί της, τους χαρακτηρίζουν
υπερβολικούς και τους καλούν να σκεφτούν περισσότερο το όφελος που προκύπτει
για τα παιδιά, αφού κατά την άποψή τους, οι ζωολογικοί κήποι παίζουν σπουδαίο
εκπαιδευτικό
ρόλο.
Οι μετριοπαθέστερες απόψεις
διαχωρίζουν τους ζωολογικούς κήπους σε "καλούς" και
"κακούς", κρίνοντας κυρίως την εξωτερική τους εμφάνιση και τις
εγκαταστάσεις τους. Όμως, η
ευζωία (
welfare) πολλών
από τα ζώα που διατηρούνται στην αιχμαλωσία, ακόμα και στους καλύτερους από
τους χώρους αυτούς, αφενός είναι πολύ σοβαρά αμφισβητήσιμη, αφετέρου δεν
αποτελεί το μοναδικό επιχείρημα στο οποίο στηρίζεται η αντίθετη άποψη.
Πολυετείς έρευνες έχουν αποδείξει ότι για ορισμένα άγρια είδη, όπως για
παράδειγμα οι ελέφαντες και,
τα δελφίνια, ακόμα και κάτω από τις καλύτερες δυνατές συνθήκες, η ευζωία είναι
αδύνατον να επιτευχθεί. Έχει επίσης αποδειχθεί ότι η διακίνηση των αγρίων ζώων,
πολύ συχνά, γίνεται κάτω από συνθήκες απόλυτης αδιαφάνειας, έτσι που ο μέσος
επισκέπτης ενός ζωολογικού κήπου δε φαντάζεται καν ότι από την πόρτα εισόδου
μπορεί να μπαίνουν ζώα που προέρχονται από "σκοτεινές" ή ακόμα και
παράνομες συναλλαγές, ούτε ότι η διαδρομή που ξεκινάει από την πόρτα εξόδου
μπορεί να καταλήγει στο τσίρκο ή ακόμα και στο σφαγείο. Το
παρασκήνιο της
διαχείρισης των ζώων που προκύπτουν σαν
πλεόνασμα
από τα
προγράμματα αναπαραγωγής, είναι εντελώς άγνωστο για το κοινό. Επισήμως, τα ζώα
που πλεονάζουν ανταλλάσσονται και ταξιδεύουν από τη μια χώρα στην άλλη, στα
πλαίσια των προγραμμάτων αναπαραγωγής των ειδών, στα οποία οι ζωολογικοί κήποι
συμμετέχουν. Στην καλύτερη των περιπτώσεων όμως, από αυτά τα προγράμματα δεν
προκύπτουν άτομα που προορίζονται για απελευθέρωση, αλλά για διατήρηση ενός
σταθερού πληθυσμού αιχμαλώτων. Και ενώ η πλειονότητα των ζώων που συμμετέχουν
στα προγράμματα αυτά
ΔΕΝ ανήκουν σε είδη που απειλούνται με εξαφάνιση,
σε διάφορα μέρη του κόσμου, ακόμα και σήμερα,
άγρια ζώα συλλαμβάνονται από
το φυσικό τους περιβάλλον και αιχμαλωτίζονται, προκειμένου να μεταφερθούν
σε ζωολογικούς κήπους.
Σύμφωνα με ειδικούς
επιστήμονες, είναι πολύ σοβαρά αμφισβητήσιμο το γεγονός ότι οι ζωολογικοί
κήποι, στη μορφή που τους συναντάμε σήμερα, προστατεύουν τα ζώα που απειλούνται
με εξαφάνιση (εκτός από ελάχιστες μεμονωμένες περιπτώσεις), καθώς επίσης
αμφισβητήσιμο είναι και το ότι συμβάλλουν στην ευαισθητοποίηση του κοινού. Δεν
υπάρχει καμία απόδειξη ότι η τοποθέτηση των ανθρώπων απέναντι στα ζώα και το
περιβάλλον επηρεάζεται θετικά από τις επισκέψεις στους ζωολογικούς κήπους (
1,
2,
3,
4). Εκτός αυτού, τα
περισσότερα ζώα που αναπαράγονται στην αιχμαλωσία
ΔΕΝ είναι απελευθερώσιμα, και
οι περιπτώσεις απελευθέρωσης, μετά από παραμονή σε ζωολογικούς κήπους, είναι
σπανιότατες. Και το σημαντικότερο όλων: Εάν ένα είδος μπορεί να επιζήσει μόνον
μέσα στον ελεγχόμενο χώρο των ζωολογικών κήπων, αυτό το είδος λογίζεται ήδη
εξαφανισμένο για το οικοσύστημα στου οποίου τη λειτουργία κάποτε
συμπεριλαμβανόταν. Η προστασία των ειδών μπορεί να είναι αποτελεσματική μόνον
στον φυσικό τους βιότοπο και εφόσον συνοδεύεται από
παράλληλη προστασία
ΟΛΟΚΛΗΡΟΥ ΤΟΥ ΟΙΚΟΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ που τα φιλοξενεί. Και σε καμία περίπτωση η
απλή έκθεση στο κοινό μιας "συλλογής από
ζώα", στα οποία δεν παρέχεται η δυνατότητα
να ικανοποιήσουν τις δικές τους ανάγκες και να εκπληρώσουν τους δικούς τους
σκοπούς, δεν μπορεί να θεωρηθεί εκπαιδευτική, καθώς πρόκειται απλώς για μια
έκθεση μορφής και όχι λειτουργίας. Η διατήρηση μεμονωμένων ατόμων ενός είδους
στο τεχνητό περιβάλλον ενός ζωολογικού κήπου, το μόνο που επιτυγχάνει είναι να
δημιουργεί μια
ψευδεπίγραφη αίσθηση ασφάλειας που κάνει τον κόσμο να
πιστέψει ότι το κόστος των ανθρώπινων παρεμβάσεων στα οικοσυστήματα δεν είναι
και τόσο μεγάλο, και ότι για όλες τις ανθρωπογενείς καταστροφές υπάρχουν
αντίδοτα. Και ενώ οι ζωολογικοί κήποι ξοδεύουν εκατομμύρια για να διατηρήσουν
τα ζώα φυλακισμένα, τα φυσικά τους ενδιαιτήματα εξακολουθούν να καταστρέφονται
και οι άγριοι σύντροφοί τους να ξεκληρίζονται, γιατί κανείς δεν αναλαμβάνει να
πληρώσει το κόστος της αληθινής προστασίας.
Πριν από
μερικά χρόνια, υπήρχαν και στην Ελλάδα παιδιά που πανηγύριζαν όταν ερχόταν μια
αρκούδα-χορεύτρια στη γειτονιά τους. Πριν από ελάχιστα μόλις χρόνια, γονείς και
κηδεμόνες συνόδευαν τα παιδιά τους να παρακολουθήσουν παραστάσεις στο τσίρκο
Μεντράνο με τη διαφήμιση και τις ευλογίες της Ελληνικής τηλεόρασης. Σήμερα
πλέον, η αρκούδα-χορεύτρια αποτελεί ένα θλιβερό κεφάλαιο της ιστορίας των ζώων
που χρησιμοποιούνται για θεάματα, ενώ το τσίρκο καταδικάζεται ομόφωνα από ολόκληρο
τον πολιτισμένο κόσμο και, στη χώρα μας, απαγορεύεται δια νόμου. Την ίδια
στιγμή, οι εκπαιδευτικοί προγραμματίζουν κάθε τόσο να συνοδεύσουν τα παιδιά
στους ζωολογικούς κήπους και στα δελφινάρια
(1, 2). Όμως,
ποιος είναι πρόθυμος να αναζητήσει την πραγματικότητα μέσα από τους αριθμούς;
Πόσα είδη ζώων φιλοξενούνται στον ζωολογικό κήπο - προορισμό της εκάστοτε
προγραμματισμένης επίσκεψης; Πώς βρέθηκαν στον συγκεκριμένο ζωολογικό κήπο (ένα
προς ένα) τα είδη αυτά, και πώς ελέγχεται η
προέλευση και η
διακίνησή
τους; Πόσα από τα ζώα που φιλοξενούνται στον ζωολογικό κήπο συμπεριλαμβάνονται
στη λίστα των απειλουμένων ειδών; Πόσες γεννήσεις και πόσοι θάνατοι σημειώθηκαν
τα πέντε τελευταία χρόνια; Ποιες ήταν οι αιτίες θανάτου; Ποια είναι η μέση
ηλικία του φιλοξενούμενου πληθυσμού; Πού πάνε τα ζώα όταν αρρωστήσουν ή όταν
γεράσουν και δεν αποτελούν πλέον ευχάριστο θέαμα για το κοινό; Πόσα άτομα από
τα είδη που συμπεριλαμβάνονται στη λίστα των απειλουμένων ειδών γεννήθηκαν στο
ζωολογικό κήπο τα τελευταία πέντε χρόνια; Πόσο τοις εκατό των ετησίων εσόδων
του ζωολογικού κήπου δαπανάται για το σκοπό της προστασίας φυσικών βιοτόπων;
Πόσοι εκπρόσωποι απειλουμένων ειδών που γεννήθηκαν στο ζωολογικό κήπο
επανεντάχθηκαν στον φυσικό τους βιότοπο τα τελευταία πέντε χρόνια;
Οι πληγές
που απειλούν σήμερα την άγρια ζωή είναι πολλές και μεγάλες, και ανάμεσα σ'
αυτές ξεχωρίζουν το παράνομο εμπόριο και η δραματική έλλειψη καταφυγίων. Υγιείς
πληθυσμοί αγρίων ζώων "ξεσπιτώνονται" και εξοντώνονται από τις
διάφορες ανθρώπινες δραστηριότητες, ενώ ζώα τραυματισμένα, άρρωστα, ορφανά και
πρώην αιχμάλωτα που δεν μπορούν να επανενταχθούν, έχουν απελπιστικά μεγάλη
ανάγκη περίθαλψης σε κάποιο προσωρινό ή μόνιμο καταφύγιο. Βεβαίως οι ζωολογικοί
κήποι, στη μορφή που υπάρχουν σήμερα, δεν είναι δυνατόν να καταργηθούν από τη
μια μέρα στην άλλη, όμως η απόλυτη διαφάνεια των συγκεκριμένων επιχειρήσεων,
καθώς επίσης και η
σταδιακή μετατροπή τους από συλλεκτικά εκθετήρια σε
λειτουργικά καταφύγια, είναι αυτό που ζητούν ομόφωνα πολλές περιβαλλοντικές
και φιλοζωικές οργανώσεις από ολόκληρο τον κόσμο. Γιατί οι πληγές έχουν ανάγκη
από βαθειά αιτιολογική θεραπεία, και όχι από επιφανειακή κάλυψη με επιδεσμικό
υλικό εφησυχασμού.
Η διαφορά
ανάμεσα σε ένα αληθινό καταφύγιο και σε έναν ζωολογικό κήπο, ενυδρείο, ή
δελφινάριο είναι τεράστια. Τα καταφύγια άγριας ζωής δημιουργούνται και
λειτουργούν με μοναδικό σκοπό να προσφέρουν βοήθεια σε ζώα τραυματισμένα, άρρωστα
ή παραμελημένα. Στους χώρους αυτούς, τον πρώτο λόγο έχει η ευζωία των ζώων και
όχι η δημόσια έκθεσή τους με σκοπό τη διασκέδαση του κοινού. Τα αληθινά
καταφύγια δεν επιδιώκουν να αποκτήσουν άγρια ζώα αποσπασμένα από το φυσικό τους
περιβάλλον, ούτε να διαιωνίσουν την αιχμαλωσία τους με προγραμματισμένη ή
τυχαία αναπαραγωγή. Τα αληθινά καταφύγια δημιουργούνται και λειτουργούν με
μοναδικό σκοπό
να προσφέρουν ασυλία και φροντίδα σε άτομα που έχουν βρεθεί
σε δύσκολη θέση ή έχουν υποφέρει στα χέρια των ανθρώπων. Στα αληθινά
καταφύγια, τα άγρια ζώα δεν αγοράζονται, δεν ανταλλάσσονται, δεν νοικιάζονται,
δεν δανείζονται και δεν αποτελούν στατικά εκθέματα για το κοινό. Και η
εκπαίδευση που προσφέρεται στους υποστηρικτές τους γίνεται μέσα από την
συμμετοχή στη δυναμική συμπονετική, ηθική και υπεύθυνη επανορθωτική διαδικασία,
που στα Αγγλικά αποδίδεται συνοπτικά με τα τρία R: Rescue, Rehabilitate,
+-Release, που σημαίνει Διάσωση, Αποκατάσταση (Επανόρθωση), και - όπου αυτό
είναι δυνατόν - Απελευθέρωση.
Τα
κατοικίδια ζώα (ανάμεσα στα οποία συγκαταλέγονται και τα ζώα συντροφιάς) προέκυψαν
μετά από αιώνες ανθρωπίνων
παρεμβάσεων στην άγρια ζωή, και η προστασία τους μπορεί να πραγματοποιηθεί με
τρόπο εντελώς διαφορετικό από εκείνον με τον οποίο πραγματοποιείται η προστασία
των αγρίων ζώων. Έτσι λοιπόν, η διαφορά που υπάρχει ανάμεσα στην έννοια της
προστασίας και στην έννοια της αιχμαλωσίας, καθώς επίσης η διαφορά της έννοιας
της απελευθέρωσης από εκείνην της εγκατάλειψης, μπορεί να γίνει κατανοητή μόνο μέσα από την ορθή επιστημονική
γνώση, ενώ παράλληλα αποτελεί
ζήτημα ανθρώπινης ευθύνης και ηθικής
(βλέπε
d
omestication,
t
aming,
c
aptivity,
w
ildness). Τα παιδιά (όπως και πολλοί
ενήλικες που δε διαθέτουν εξειδικευμένες γνώσεις), αυτές τις έννοιες (που θα
έπρεπε να διδάσκονται στα σχολεία) δεν τις κατανοούν χωρίς την κατάλληλη
ενημέρωση και επεξήγηση, και ούτε πρόκειται να τις κατανοήσουν στους ζωολογικούς
κήπους, ώστε να γίνουν καλύτεροι άνθρωποι και καλύτεροι συνάνθρωποι - το
αντίθετο μάλιστα. Το λιοντάρι ή το δελφίνι δεν μπορεί να γίνει "pet"
μόνο και μόνο επειδή (αυτό ή και οι γονείς του) γεννήθηκε στην αιχμαλωσία, αλλά
παραμένει άγριο ζώο που υποφέρει εξ ίσου με αυτό που αιχμαλωτίστηκε από τη
στέππα ή από τη θάλασσα.
Η εξημέρωση
είναι μια εξελικτική διαδικασία αιώνων που δεν μπορεί να γίνει μέσα σε δύο
ή τρεις ή ακόμα και πέντε γενιές. Κάποιος πρέπει να εξηγήσει στα παιδιά ότι τα
άγρια ζώα δεν μπορούν να γίνουν ούτε ζώα συντροφιάς (pets), ούτε "αδέσποτα" (strays),
γίνονται όμως πρόσφυγες, αν εμείς καταστρέψουμε το "σπίτι" τους, και "
θλιβερές συλλογές αιχμαλώτων", αν τα φυλακίσουμε για να τα κρατήσουμε κοντά μας, σε αντίθεση
με τα κατοικίδια, τα οποία δεν μπορούν να ζήσουν μακριά από τους ανθρώπους, αν
εγκαταλειφθούν. Και οι περισσότεροι ζωολογικοί κήποι όχι μόνο δεν το κάνουν
αυτό, αλλά πολύ συχνά, καλλιεργούν τη σύγχυση ανάμεσα σε αυτές τις λεπτές αλλά
τόσο σημαντικές διαφορές, επιδιώκοντας να ικανοποιήσουν την ανάγκη των
επισκεπτών τους για όσο το δυνατόν στενότερη επαφή με τα ζώα τα οποία
φιλοξενούν (petting
zoos, φωτο1
και φωτο2
από τον ζωολογικό κήπο Bandon,
Oregon, ΗΠΑ -- φωτο3
από το Αττικό Ζωολογικό Πάρκο).
Οι
ζωολογικοί κήποι και τα δελφινάρια, στη μορφή που έχει σήμερα επικρατήσει και
εκτός από ελάχιστες εξαιρέσεις, ακόμα και όταν περιστασιακά συνεισφέρουν σε
μεμονωμένες περιπτώσεις περίθαλψης και αποκατάστασης, δεν παύουν να είναι
επιχειρήσεις που επιζητούν το κέρδος, και τα παιδιά, με την έμφυτη αγάπη τους
για τα ζώα, αποτελούν για αυτούς
τον ευκολότερο στόχο, γι’ αυτό επιδιώκουν
να έχουν καλές σχέσεις με τους εκπαιδευτικούς. Όμως οι εκπαιδευτικοί ασκούν ένα
λειτούργημα που στοχεύει στη διδασκαλία όχι μόνο της γνώσης, αλλά και της
αγάπης για την ελευθερία και του σεβασμού προς τη ζωή, κάτι που δεν μπορεί να
επιτευχθεί μέσα από την επίσκεψη στα παντός είδους εκθετήρια - φυλακές, αλλά
μέσα από την ορθή ενημέρωση σχετικά με τα άγρια ζώα και το φυσικό τους
περιβάλλον. Γιατί η φύση έχει ανάγκη από αληθινά καταφύγια άγριας ζωής, και η Παιδεία
από καταφύγια σωστής πληροφόρησης, αδιάβλητης κριτικής σκέψης και ηθικής.
με την ελπίδα για "ευήκοα ώτα",
με όλη μας την αγάπη για τη ζωή, για τη φύση, για τα ζώα και τα παιδιά,
με την προσδοκία ενός καλύτερου κόσμου
και με απεριόριστη εκτίμηση για το λειτούργημα που επιτελείτε,
Πρωτοβουλία Κατά της Αιχμαλωσίας των
Κητωδών