Τι αναμένουν οι Έλληνες από την εκάστοτε
πολιτική ηγεσία; Πίσω από τις ευγενείς ψευδαισθήσεις της κοσμοπολίτικης
διανόησης κρύβεται μια σκληρή, αδιάψευστη πραγματικότητα, οι ρίζες της οποίας
ανάγονται στις συνθήκες της δημιουργίας του ελληνικού κράτους τον 19ο αιώνα. Μετά
την Επανάσταση, κυριάρχησαν μεγάλες εντάσεις, καθώς επεβλήθησαν συγκεντρωτικές
δομές και νοοτροπίες σε ένα ανθρώπινο και εδαφικό κατεστημένο, διαμορφωμένο επί
χιλιετηρίδες από την αυτοκρατορική δικτυωτή λογική. Η δολοφονία του Ιωάννη
Καποδίστρια εκφράζει
σαφώς την θεμελιακή αντίφαση της σύγχρονης Ελλάδας.
Η αντιπαράθεση ανάμεσα στο νεωτερικό Κέντρο
το οποίο εισήγαγε η Βαυαροκρατία και την Περιφέρεια, κληροδότημα του οθωμανικού
παρελθόντος, την οποία διοικούσαν οι προεστοί, απειλούσε την υπόσταση του
νεοσύστατου κράτους. Η καταστολή των ανατρεπτικών κινημάτων από τους
μισθοφόρους οι οποίοι συνόδευαν τον Όθωνα έλυσε προσωρινά το πρόβλημα της
ανυποταξίας· δεν προσέφερε, όμως, πολιτική νομιμοποίηση στο νέο καθεστώς. Η
σταθερότητα εξασφαλίστηκε με άλλες τακτικές, η πλέον «δομική» από
τις οποίες υπήρξε η εγκαθίδρυση ενός προσοδοθηρικού συστήματος.
Η σημασία του ελλαδικού πειράματος ήταν τεράστια για την Ευρώπη. Η ευρωπαϊκή
Νεωτερικότητα θεμελιώθηκε στην ελληνική θεματική. Ο αρχιτεκτονικός
νεοκλασικισμός σε όλες τις ευρωπαϊκές πρωτεύουσες προσέδωσε απτή έκφραση στην
νέα ουτοπία. Η Ελλάδα εμφανίστηκε ευθύς εξ αρχής ως μοναδική ευκαιρία να
επεκταθεί ο νεοκλασικισμός από τον εικαστικό και στον πολιτικό τομέα. Η Ευρώπη
ήταν διατεθειμένη να διαθέσει πόρους και προστασία για την πραγματοποίηση αυτού
του στόχου.
Οι εγχώριοι, οι ελλαδικές ελίτ, κληρονόμοι
της φαναριώτικης πολιτικής τεχνογνωσίας, αξιοποίησαν το ευρωπαϊκό ενδιαφέρον
για να αντλούν πολιτική προστασία και πρόσοδο: δάνεια, χρηματοδοτήσεις,
επενδύσεις. Κατακρατούσαν συστηματικά ένα σημαντικό μέρος της προσόδου και διένεμαν
το υπόλοιπο στην περιφέρεια. Στην συμβολική λειτουργία της Ελλάδας προσετέθη
και η γεωπολιτική/γεωστρατηγική
σημασία του ελλαδικού εδαφικού χώρου.
Ο μηχανισμός για την
μεταφορά πόρων από την Ευρώπη και, μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, από τις
Ηνωμένες Πολιτείες δημιούργησε τις συνθήκες για την κοινωνική ειρήνη.
Το πελατειακό σύστημα, δηλαδή ο μηχανισμός
ανταλλαγής της πολιτικής υποταγής έναντι της συμμετοχής στην έξωθεν πρόσοδο,
δεν είναι, επομένως, μια απλή παραμόρφωση του πολιτικού συστήματος· αποτελεί συστατικό του στοιχείο. Δεν πρόκειται για υπόλειμμα
του οθωμανικού παρελθόντος· αλλά, αντιθέτως, συνιστά το βασικό εργαλείο για τον
επώδυνο μετασχηματισμό της παραδοσιακής κοινωνίας σε νεωτερική.
Επομένως, για τις
μεγάλες λαϊκές μάζες, οι ελληνικές κυβερνήσεις έχουν ως κύρια αποστολή την εξασφάλιση
προσόδου από το εξωτερικό. Ο λαός ανταμείβει τους κυβερνήτες του με την ψήφο
του, όταν επιστρέφουν από την διεθνή κοινότητα στην ελλαδική επικράτεια με τα
χέρια γεμάτα· τους αποπέμπει, όταν επανέρχονται με τα χέρια άδεια.
Ο Ανδρέας Παπανδρέου,
ευνοούμενος και από τις συνθήκες, ανταποκρίθηκε πλήρως και αριστοτεχνικά στην
αποστολή αυτή. Το πολιτικό ύφος και ήθος το οποίο καθιέρωσε κυριάρχησε ολοκληρωτικά
επί τρεις συναπτές δεκαετίες. Μετά την άνετη εκλογική του επικράτηση, κατά την
πρώτη φάση της κρίσης, η κυβέρνηση του Γιώργου Παπανδρέου προσπάθησε
απεγνωσμένα να παρατείνει την προσοδοθηρία, αλλά απέτυχε. Οι διάδοχες
διαδοχικές κυβερνήσεις κινήθηκαν σε ένα μείγμα από φιλότιμες προσπάθειες για
έξοδο από την προσοδοθηρική παράδοση και φοβικά σύνδρομα απέναντι στην
αντίσταση του ελληνικού λαού να αναζητήσει τις οδούς προς τον παραγωγικό βίο.
Σήμερα διανύουμε μια
νέα περίοδο. Ο ριζοσπαστικός λόγος του κυβερνώντος κόμματος υπόσχεται ρήξη με
το φαύλο παρελθόν. Όμως ο λαός, στην μεγάλη του πλειονότητα, έχει δώσει και πάλι την παλαιά εντολή. Από
αυτή την προσδοκία απορρέει ο ενθουσιασμός και η αμέριστη συμπαράσταση στις
διαπραγματευτικές εκστρατείες του Πρωθυπουργού και του οικονομικού του
επιτελείου.
Αναζήτηση νέων εξωγενών
πόρων ή μεταρρυθμίσεις οι οποίες θα επιτρέψουν και θα τροφοδοτήσουν την
ενδογενή ανάπτυξη; Αυτό είναι το βασικό δίλημμα για την νέα κυβέρνηση. Η ανανέωση του πολιτικού
προσωπικού και οι διακηρύξεις για εθνική υπερηφάνεια και ανεξαρτησία δημιουργούν
ελπίδες για τομή με το προσοδοθηρικό παρελθόν. Πόσο, όμως, θα μπορέσει η
κυβερνητική πλειοψηφία να αμφισβητήσει την προσοδοθηρική εντολή; Αρκεί, άραγε,
η πολιτική βούληση;
* Ο κ.
Γ. Σ. Πρεβελάκης είναι Καθηγητής Γεωπολιτικής στην Σορβόννη και Μόνιμος Αντιπρόσωπος της Ελλάδος στον ΟΟΣΑ
(από την εφημερίδα "ΕΣΤΙΑ")