Ο πρόεδρος της Ρωσίας, Βλαντιμίρ Πούτιν, θα πρέπει να νιώθει τουλάχιστον ευτυχής. Η στρατηγική του περί χρήσης των τεράστιων φυσικών πόρων της χώρας για την αποκατάσταση του τρωθέντος μεγαλείου μετά τη διάσπαση της Σοβιετικής Ένωσης φαίνεται να αποφέρει καρπούς. Αν η δύναμη μετριέται με τον φόβο που εμπνέεις στους άλλους –όπως πιστεύουν πολλοί Ρώσοι–, ο κ. Πούτιν είναι σίγουρα νικητής.
Η ΕΣΣΔ στηριζόταν στον στρατό για τη διατήρηση της γεωπολιτικής δύναμής της: Το πετρέλαιο και το φυσικό αέριο ήταν απλώς ένας τρόπος χρηματοδότησης αυτού του μηχανισμού. Στη σημερινή Ρωσία, η ενέργεια είναι η ίδια εργαλείο άσκησης επιρροής. Για να τη χρησιμοποιήσει, το Κρεμλίνο χρειάζεται τρία πράγματα: Έλεγχο επί των ενεργειακών αποθεμάτων και παραγωγής της Ρωσίας, έλεγχο επί των αγωγών που απλώνονται στο έδαφος της ίδιας και των γειτόνων της και μακρόχρονα συμβόλαια με Ευρωπαίους πελάτες, που είναι δύσκολο να διαρραγούν. Και τα τρία υπάρχουν. Παρά τον λόγο που γίνεται για μια κοινή στρατηγική προς τη Ρωσία, η Ευρωπαϊκή Ένωση είναι διχασμένη.
Μακρόχρονα συμβόλαια
Ο ρωσικός ενεργειακός κολοσσός Gazprom, τον οποίο ο κ. Πούτιν φροντίζει ιδιαίτερα ως «πανίσχυρο όργανο άσκησης οικονομικής και πολιτικής επιρροής στον κόσμο», έχει υπογράψει μακρόχρονα συμβόλαια προμήθειας φυσικού αερίου με τις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες, μεταξύ των οποίων η Γαλλία, η Γερμανία, η Ιταλία και η Αυστρία. Διαθέτει επίσης άμεση πρόσβαση στις εγχώριες αγορές αυτών. Η Ε.Ε. παραδέχεται ότι το ήμισυ του φυσικού αερίου που εισάγει σήμερα προέρχεται από τη Ρωσία. Νεότερα μέλη της Ε.Ε., όπως η Ουγγαρία και η Τσεχία, εξαρτώνται σχεδόν αποκλειστικά από το ρωσικό φυσικό αέριο. Επιπλέον, το δίκτυο αγωγών που κληρονόμησε η Ρωσία από την ΕΣΣΔ τής εκχωρεί τον έλεγχο επί του φυσικού αερίου που εισάγεται από την κεντρική Ασία.
Η Ε.Ε. διαθέτει ελάχιστες ιδέες για τους τρόπους αντιμετώπισης της υπ’ αριθμόν 1 ενεργειακής παρόχου της. «Γνωρίζουμε ότι κάτι πρέπει να κάνουμε για τη Ρωσία, αλλά δεν ξέρουμε τι», παραδέχονται αξιωματούχοι των Βρυξελλών. «Στην Ε.Ε. διαπραγματευόμαστε τους κανόνες, ενόσω η Ρωσία ζητεί συμφωνίες». Οι συμφωνίες πέφτουν σαν βροχή και είναι σημαντικές. Τον περασμένο μήνα, η Ρωσία εξασφάλισε μία εξ αυτών για την κατασκευή αγωγού από τη Βουλγαρία ώς την Ελλάδα, ο οποίος θα παρακάμπτει τον Βόσπορο. Κατά συμβολικό τρόπο, θα είναι ο πρώτος ελεγχόμενος από τη Ρωσία αγωγός σε ευρωπαϊκό έδαφος. Θα μεταφέρει πετρέλαιο από τη Ρωσία και την κεντρική Ασία απευθείας στην Ε.Ε., παρακάμπτοντας την Τουρκία.
Ρωσία και Γερμανία ένωσαν τις δυνάμεις τους για την κατασκευή αγωγού φυσικού αερίου κάτω από τον βυθό της Βαλτικής, παρακάμπτοντας την Ουκρανία και την Πολωνία. Ο τέως καγκελάριος της Γερμανίας, Γκέρχαρντ Σρέντερ, που επελέγη από τον κ. Πούτιν να ηγηθεί του αγωγού Nord Stream, ισχυρίζεται πως έτσι θα γίνει ασφαλέστερη η Ευρώπη. Ωστόσο, μελέτη της σουηδικής Υπηρεσίας Ερευνών για την Άμυνα συμπεραίνει ότι κάτι τέτοιο θα διχάσει την Ε.Ε. και θα αυξήσει την εξάρτηση από τη Ρωσία. Θα επιτρέψει στο Κρεμλίνο να διακόπτει την παροχή στην Ουκρανία, την Πολωνία και τη Λευκορωσια χωρίς αυτό να επηρεάζει «σημαντικότερους» πελάτες. Αναπόφευκτα, η Πολωνία αγωνιά. Ο αγωγός θα αυξήσει τη ροή φυσικού αερίου προς τη Γερμανία και θα δελεάσει χώρες που δεν καταναλώνουν ακόμα πολύ ρωσικό αέριο, όπως η Ολλανδία και η Βρετανία.
Στον Νότο, η Ρωσία διαθέτει αγωγό που διέρχεται τη Μαύρη Θάλασσα και προμηθεύει με αέριο την Τουρκία. Η Μόσχα φιλοδοξεί πλέον να επεκτείνει τον αγωγό Blue Stream στην Ουγγαρία, ανταγωνιζόμενη απευθείας τα ευρωπαϊκά σχέδια κατασκευής του αγωγού Nabucco από την Τουρκία στην Αυστρία. Ο Nabucco υπήρξε μία από τις ελάχιστες κοινές ευρωπαϊκές αντιδράσεις στη ρωσική κυριαρχία: Θα γεμίζει φυσικό αέριο από την κεντρική Ασία και θα παρακάμπτει τη Ρωσία. Πλέον, όμως, δημιουργεί περισσότερες τριβές παρά ενότητα.
Τον περασμένο μήνα, ο πρωθυπουργός της Ουγγαρίας, Φέρεντς Γκιούρτσανι, χαρακτήρισε τον Nabucco «παλιό όνειρο». Και άφησε να εννοηθεί πως η Ουγγαρία θα στηρίξει την επέκταση του Blue Stream. Η Gazprom ήδη προμηθεύει στην Ουγγαρία το 80% του φυσικού αερίου της και έχει δεσμευθεί να κατασκευάσει μεγάλη εγκατάσταση αποθήκευσης που θα μπορούσε να γίνει κόμβος για την κεντρική Ευρώπη.
Εκτός από τον έλεγχο των αγωγών, η Gazprom επιδιώκει να αποκτήσει και μέρη της ευρωπαϊκής υποδομής φυσικού αερίου. Ελέγχει το 35% της Wingas, γερμανικής εταιρείας διανομής, ενώ έχει συμμετοχές και σε διανομείς της Βαλτικής. Ελέγχει το 10% του αγωγού μεταξύ Βελγίου και Βρετανίας και επιδιώκει αντίστοιχο μερίδιο σε ολλανδοβρετανικό αγωγό. Φιλοδοξεί επίσης να συμμετάσχει σε προγράμματα ηλεκτρικής ενέργειας, πετρελαίου και υγροποιημένου φυσικού αερίου.
Οι περισσότερες ευρωπαϊκές κυβερνήσεις φροντίζουν να μην αποξενώσουν τη Ρωσία. Όσο η Gazprom παίζει σύμφωνα με τους κανόνες, υποστηρίζουν, μπορεί να επενδύει στις αγορές τους. Πρόσφατα, το Βέλγιο παραδέχθηκε ότι δεν έχει πρόβλημα που η Gazprom ελέγχει μέρος της υποδομής της. Η Ρωσία, αντίθετα, έχει μεγάλο πρόβλημα αν ξένες εταιρείες ελέγχουν δικούς της φυσικούς πόρους. Τρομοκράτησε τη Royal Dutch Shell προκειμένου να της εκχωρήσει τον έλεγχο του προγράμματος Σαχαλίνη–2 στη ρωσική Άπω Ανατολή. Εμπόδισε τα σχέδια της ΒΡ για ανάπτυξη κοιτάσματος φυσικού αερίου στην ανατολική Σιβηρία. Και αποτρέπει την είσοδο ξένων στην ανάπτυξη του τεράστιου κοιτάσματος Στόκμαν στη Θάλασσα του Μπάρεντς, δηλώνοντας ότι θα προχωρήσει μόνη.
Με το ίδιο πνεύμα, το Κρεμλίνο αρνήθηκε να επικυρώσει την ενεργειακή χάρτα της Ε.Ε., βάσει της οποίας θα έπρεπε να ανοίξει τους αγωγούς αερίου της σε άλλες χώρες και προμηθευτές. Οι Ρώσοι γελοιοποίησαν την κοινή διακήρυξη για την ενέργεια που εξέδωσαν οι «Οκτώ» στην Αγία Πετρούπολη πέρυσι, η οποία ζητούσε μεγαλύτερη εντιμότητα, ανταγωνισμό και διαφάνεια. Δυο ημέρες αργότερα, ο κ. Πούτιν διαφύλαξε τη μονοπωλιακή θέση της Gazprom στην εξαγωγή φυσικού αερίου.
«ΟΠΕΚ» φυσικού αερίου
Γίνεται, άλλωστε, λόγος και για τη δημιουργία ενός ΟΠΕΚ φυσικού αερίου. Στις 9 Απριλίου, η Ρωσία συναντήθηκε με άλλους παραγωγούς στο Κατάρ για να συζητήσουν μια τέτοια πιθανότητα και προσφέρθηκε να ηγηθεί τεχνικής έρευνας για την τιμολόγηση του φυσικού αερίου. Η επόμενη συνάντηση θα γίνει στη Μόσχα. Με το 60% του παγκόσμιου φυσικού αερίου συγκεντρωμένο σε μόλις τρεις χώρες –Ρωσία, Ιράν, Κατάρ– η ιδέα του καρτέλ μοιάζει ελκυστική. Ωστόσο, η χειραγώγηση των τιμών για ένα αγαθό που δεν διατίθεται στις παγκόσμιες αγορές εμπορευμάτων θα αποδειχθεί πολύ πιο δύσκολη απ’ όσο εκείνη για το πετρέλαιο.
Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει επανειλημμένως καλέσει τις χώρες–μέλη της Ε.Ε. να διασπάσουν τις κάθετα ενοποιημένες ενεργειακές εταιρείες τους, όμως Γαλλία και Γερμανία αντιδρούν. Το πρόβλημα, σύμφωνα με την Επιτροπή, είναι πως οι εθνικές κυβερνήσεις δεν κατανοούν τη σχέση ανάμεσα στην απελευθέρωση και την ενεργειακή ασφάλεια. Στην τελευταία σύνοδο κορυφής των Βρυξελλών, οι αρχηγοί των κυβερνήσεων δεσμεύθηκαν να διαχωρίσουν τις δραστηριότητες προσφοράς και διανομής από τα δίκτυα μεταφοράς. Είναι και αυτό ένα πρώτο βήμα. Όμως, η άμεση πρόσβαση στο φυσικό αέριο της κεντρικής Ασίας και της Κασπίας είναι ζωτική για την ενεργειακή ασφάλεια της Ευρώπης. Οι Ρώσοι το γνωρίζουν καλά, όπως και οι Αμερικανοί, οι οποίοι δραστηριοποιούνται στην περιοχή και στήριξαν την ιδέα κατασκευής των δίδυμων αγωγών πετρελαίου και φυσικού αερίου που ξεκινούν σήμερα από το Αζερμπαϊτζάν και φθάνουν στην Τουρκία μέσω Γεωργίας.
(The Economist – Μετάφραση από την Καθημερινή, 15/4/07)