Του Γ.-Σ. Πρεβελάκη *
«Καλύτερον πλούσιος και υγιής παρά πτωχός και ασθενής». Η διαδεδομένη παράφραση της παλαιάς παροιμίας θα ταίριαζε ως προμετωπίδα στο νεο-εξαγγελθέν χωροταξικό σχέδιο. Πρόκειται για ένα κατάλογο από επιδιώξεις και στόχους, με τους οποίους εύκολα θα συμφωνήσει ο καθείς -π.χ. η Αθήνα «περιφερειακός μητροπολιτικός πόλος της Ε.Ε.» και η Θεσσαλονίκη «πόλη-πύλη (sic) και περιφερειακός μητροπολιτικός πόλος της Ε.Ε.». Ταυτόχρονα προωθείται ο πολυκεντρισμός και η αποκέντρωση! Δεν διευκρινίζεται όμως ποιοί στόχοι προηγούνται και ποιοί έπονται· δηλαδή, αν επιλέγεται ο πλούτος ή η υγεία. Προφανώς επιθυμούμε και τα δύο.
Εκτός εάν το ελληνικό κράτος διαθέτει απεριόριστους πόρους, το νέο χωροταξικό δεν έχει καμία πρακτική αξία αν δεν ιεραρχηθούν οι στόχοι του. Είναι, όμως, προφανές ότι η δυσκολία έγκειται κατ’ αρχήν στην ιεράρχηση και όχι στην καταλογογράφηση. Η ιεράρχηση είναι πολιτική παρέμβαση, η καταγραφή έργο μελετητικό. Άβυσσος μεταξύ τους: η άβυσσος που χωρίζει τη θεωρία από την πράξη. Εφόσον παραμένουμε στην θεωρία, δεν είναι περίεργο ότι τα εκάστοτε χωροταξικά σχέδια συσσωρεύονται ανεφάρμοστα στα ράφια του Υπουργείου.
Αναμεμειγμένα με τον στρατηγικού χαρακτήρα χωροταξικό σχεδιασμό παρουσιάστηκαν και άλλα, άσχετα ζητήματα, όπως η εκτός σχεδίου δόμηση και η «συμπαγής πόλη». Την κατάσταση περιέπλεξε και η επικαιρότητα: η ρύπανση και οι πυρκαγιές με τα πολεοδομικά και χωροταξικά τους αίτια και τις περιβαλλοντικές τους συνέπειες. Οι πολίτες γενικώς δεν καταλαβαίνουν, συγχέουν το αίτιο με το αιτιατό και καταλήγουν στην μοιρολατρική αποδοχή της πραγματικότητας.
Η έλλειψη ή η αποτυχία του χωροταξικού σχεδιασμού στην Ελλάδα, παρά τις επανειλημμένες απόπειρες, γίνεται εύκολα αντιληπτή, αν αποσαφηνιστεί η πραγματική λειτουργία του. Ο χωροταξικός σχεδιασμός, ο οποίος ασκείται σε εθνική ή σε περιφερειακή κλίμακα και όχι βέβαια σε πολεοδομική, προσδίδει γεωγραφική συνοχή και συντονισμό σε πολιτικές αποφάσεις που αφορούν την οικονομική ανάπτυξη. Καθώς οι αποφάσεις αυτές ευνοούν ή θίγουν οικονομικά και άλλα συμφέροντα, δεν μπορούν να είναι προιόν τεχνοκρατικών διαβουλεύσεων. Λαμβάνονται μέσα από πολιτικές διαδικασίες, κατά τους θεσμούς και την πολιτική παιδεία κάθε χώρας. Οι διαπραγματεύσεις, οι συγκλίσεις, οι συμμαχίες και τα συναφή πρέπει να έχουν λίγο–πολύ περατωθεί πριν από την σύνταξη του χωροταξικού. Ρόλος του χωροταξικού δεν είναι να υποκαταστήσει την πολιτική αυτή διαδικασία, αλλά να εγγράψει τα αποτελέσματά της στον γεωγραφικό χώρο, αναιρώντας κατά το δυνατόν τις χωρικές αντιφάσεις, αξιοποιώντας τις γεωγραφικές δυναμικές, εξασφαλίζοντας διάρκεια στην ανάπτυξη (αειφορία).
Στην Γαλλία, όπου και πρωτοεμφανίστηκε, ο χωροταξικός σχεδιασμός είναι η απόληξη ενός συστήματος πολιτικής, διοίκησης, έρευνας και επιστημονικού διαλόγου. Στην Ελλάδα, εδώ και δεκαετίες, η σχέση αυτή ανατρέπεται, καθώς θεωρούμε ότι είναι δυνατόν να κατασκευάσουμε την κορυφή χωρίς να υφίσταται η βάση. Ζούμε στην ψευδαίσθηση ότι, δια του χωροταξικού σχεδίου, μια μικρή και αποκομμένη από την κοινωνία ομάδα από τεχνοκράτες θα ανακατατάξει τους εν ενεργεία οικονομικούς και πολιτικούς συσχετισμούς. Με ποια μέσα; Με επανάσταση; Με τανκς; Φυσική απόρροια αυτού του δονκιχωσμού είναι η πλήρης αναποτελεσματικότητα, καθώς η κοινωνία αγνοεί de facto τις υποδείξεις των τεχνοκρατών.
Η αποτυχία του χωροταξικού σχεδιασμού είναι ένα παράδειγμα για την ανάγκη, αλλά και την δυνατότητα να ξεκαθαρίσει η επικρατούσα «θολούρα» ως προς την σχέση της κοινωνίας μας με την φυσική και πολιτισμική της κληρονομία. Όσο εξακολουθούμε να αντιμετωπίζουμε τα χωροταξικά, πολεοδομικά και περιβαλλοντικά προβλήματα με ασύγγνωστη ελαφρότητα, η κατάσταση θα επιδεινώνεται. Ταυτόχρονα, τα ισχυρά οικονομικά και πολιτικά συμφέροντα, τα οποία δεν βάλλονται ούτε από τις καταγγελίες των περιβαλλοντολόγων ούτε από την αλαζονεία των τεχνοκρατών, θα επωφελούνται από την καταστροφή.
Το χωροταξικό είναι ακόμη μία έκφραση της κρίσης την οποία διέρχεται η κοινωνία μας, ανίκανη να σκεφτεί το παρελθόν της -όπως έδειξε η «συζήτηση» περί το βιβλίο Ιστορίας της έκτης δημοτικού- και να προγραμματίσει το μέλλον της, διστακτική να διατυπώσει στόχους και να πραγματοποιήσει επιλογές, έρμαιο εν τέλει εξωτερικών επιδράσεων και εσωτερικών συγκυριών. Χωρίς εθνικό όραμα, τί να κάνουν οι έρημοι οι χωροτάκτες; Συνεχίζουν να εικονογραφούν την ελληνική αμηχανία, με πολύχρωμους χάρτες και μεγαλόστομες διακηρύξεις και να εξεγείρονται όταν η πραγματικότητα αρνείται να υποκύψει στους οραματισμούς τους.
* Ο Καθηγητής κ. Γεώργιος-Στυλιανός Πρεβελάκης έχει παρουσιάσει τις πολεοδομικές του εμπειρίες και αναλύσεις στο βιβλίο: Επιστροφή στην Αθήνα. Πολεοδομία και Γεωπολιτική της Ελληνικής Πρωτεύουσας (Εστία, 2001).
(Από την Εφημερίδα ΕΣΤΙΑ 08/08/2007)