Η χρηματιστηριακή κρίση επανέφερε στο προσκήνιο τον ρόλο της συλλογικής ψυχολογίας στην οικονομία. Έτι μείζονα ρόλο διαδραματίζει η συλλογική ψυχολογία στην πολιτική. Αυτό άλλωστε δηλώνει και ο καθόλου τυχαίος όρος «Ψυχολογικός Πόλεμος».
Ο εφησυχασμός, τον οποίο εισήγαγαν και καλλιέργησαν επί μακρόν στον τόπο μας οι προηγηθείσες κυβερνήσεις και η «προοδευτική διανόηση», είναι εξαιρετικά επικίνδυνος. Δεν πρέπει να υποτιμηθεί όμως και η καταστροφική επίδραση την οποία ασκεί η απογοήτευση, η αποθάρρυνση και η συνεπακόλουθη παραίτηση. Όταν οι πολίτες εγκαταλείπονται σε αυτά τα συναισθήματα, γίνονται πρόθυμα θύματα εσωτερικών και εξωτερικών σκευωριών – όπως ακριβώς και όταν παρασύρονται στην ατραπό της ήσσονος προσπαθείας και του ευδαιμονισμού.
Το τελευταίο διάστημα η Ελλάδα ολισθαίνει από το ένα άκρο στο άλλο. Η ισορροπία δεν είναι εύκολη, καθώς οι προσπάθειες αφύπνισης συχνά οδηγούν στην ανάπτυξη της απογοήτευσης: από την Σκύλλα στην Χάρυβδη. Η καταπολέμηση της καταστροφικής αυτής κυκλοθυμίας απαιτεί απομάκρυνση από τον θόρυβο της επικαιρότητας και αναγωγή σε θεωρητικές αναφορές.
Η απογοήτευση και η παραίτηση κυριαρχούν όταν κάθε προσπάθεια θεωρείται μάταιη, επειδή οι δυνάμεις μας μοιάζουν ασήμαντες σε σύγκριση με τις δυσκολίες.
Στην Ελλάδα, χώρα μικρή σε ένα σημαντικό γεωπολιτικό και γεω-στρατηγικό σταυροδρόμι, με παράδοση εξάρτησης από ξένες δυνάμεις, συχνά θεωρούμε εαυτούς αόπλους απέναντι στις διεθνείς «συνωμοσίες». Η υπόθεση Ζαχόπουλου, όπως προηγουμένως οι υποκλοπές και οι πυρκαγιές, αναβίωσαν την υπόθεση ότι η Ελλάδα αποτελεί πεδίο δράσης και σύγκρουσης ξένων μυστικών υπηρεσιών.
Κυκλοφορούν και άλλες αντιλήψεις και αναπαραστάσεις οι οποίες, αν και στους αντίποδες της «συνωμοσιολογίας», έχουν τις ίδιες πολιτικές συνέπειες. Υπάρχει και η άποψη ότι η ίδια η κοινωνία μας, ο πολιτισμός μας, το βάρος της Ιστορίας μάς οδηγούν σε αδιέξοδο. Οι παππούδες μας απέδιδαν όλα μας τα προβλήματα στην «Τουρκοκρατία». Σήμερα, κατά πολλούς, ο Εμφύλιος, η Δικτατορία ή το Κυπριακό ανέκυψαν με αποκλειστική μας ευθύνη, χωρίς καμία ξένη παρέμβαση ή ανάμειξη.
Οι δύο αυτές στάσεις, φαινομενικά αντιφατικές, αλληλο-καταγγέλλονται: η απόλυτη αλήθεια έναντι του απολύτου λάθους. Συνομωσιολόγοι οι μεν, πράκτορες οι δε. Στην πραγματικότητα είναι περισσότερο συμπληρωματικές παρά ανταγωνιστικές. Ανάλογα με τον τρόπο με τον οποίο συνδυάζονται και διαλέγονται μεταξύ τους, μπορούν να οδηγήσουν είτε σε έξαρση της απελπισίας είτε σε μια προσγειωμένη αισιοδοξία. Ευθύνη μέγιστη των διανοουμένων και της πολιτικής ηγεσίας είναι να αποτρέπουν το πρώτο και να ενισχύουν το δεύτερο.
Αν δεν υπήρχαν οι στρατευμένοι στον ψυχολογικό πόλεμο και οι συνοδοιπόροι τους, το έργο αυτό δεν θα ήταν δύσκολο. Θεωρητικά, το ζήτημα είναι απλό. Θα ήταν μεγάλη αφέλεια να θεωρήσουμε ότι ειδικώς στην Ελλάδα οι ξένες μυστικές υπηρεσίες παραιτούνται από την αποστολή που τούς έχουν αναθέσει οι κυβερνήσεις τους. Όμως η αποτελεσματικότητα την οποία θα επιδείξει «ο ξένος δάκτυλος» είναι συνάρτηση των πολιτικών, ιδεολογικών και ηθικών αντιστάσεων από τις εθνικές κοινωνίες.
Οι κοινωνίες προσδιορίζονται, βεβαίως, από την Ιστορία τους, αλλά δεν είναι ακίνητες. Η εξέλιξη και η αλλαγή συνιστούν κανόνα εξίσου ισχυρό με τις λογικές της ιστορικής και γεωγραφικής αδρανείας. Η πρόσφατη «στρουκτουραλιστική» τάση των Ιστορικών να υποβαθμίζουν το ρόλο της προσωπικότητας και, κατά συνέπεια, της πολιτικής, είναι μια εκσυγχρονισμένη μορφή φαταλισμού, η οποία δεν μπορεί και δεν πρέπει να γίνεται αποδεκτή.
Υπάρχει, επομένως, σημαντικό, αλλά ασφαλώς όχι απεριόριστο, πεδίο ελευθερίας. Παράδειγμα επιτυχούς πολιτικής εφαρμογής της συλλογιστικής αυτής υπήρξε η δράση του Κωνσταντίνου Καραμανλή κατά την Μεταπολίτευση.
Η χώρα μας δεν είναι τελεσίδικα καταδικασμένη, ούτε από την Ιστορία ούτε από τον ξένο δάκτυλο, σε «Επιστροφή στην Υπανάπτυξη» (Εστία, 15-1-08). Η Ελλάδα διαθέτει σήμερα μεγάλες δυνατότητες, ίσως περισσότερες από κάθε άλλη χώρα του κόσμου. Αρκεί να σκεφθούμε το μοναδικό συμβολικό κεφάλαιο της Αρχαιότητας, το οποίο εδράζεται, έστω και συχνά κακοποιούμενο, στο έδαφός της.
Οι δρόμοι του μέλλοντος είναι ανοικτοί, υπό τον όρο να μη βυθισθούμε στην απελπισία, καθώς συνειδητοποιούμε τις βαθειές δυσκολίες τις οποίες μας κληροδότησε ο εικοσαετής ύπνος. Χωρίς την λεπτή αυτή ισορροπία, το όνειρο που αφήνουμε πίσω μας μπορεί πράγματι να μετατραπεί στον εφιάλτη τον οποίο ήδη διαβλέπουμε στον ορίζοντα.
* Ο κ. Γεώργιος Στυλιανός Πρεβελάκης είναι Καθηγητής Γεωπολιτικής στην Σορβόννη (Παρίσι Ι).