Η διαχρονική αποτυχία της Ελλάδας να «γυρίσει σελίδα» στη διαχείριση των απορριμμάτων απειλεί να την οδηγήσει για ακόμη μία φορά στο Ευρωδικαστήριο. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει ήδη κινήσει τα πρώτα στάδια της διαδικασίας παραπομπής της χώρας για τις νηπιακές επιδόσεις της στην ανακύκλωση. Ταυτόχρονα, η χώρα καταβάλλει στην Ε.Ε. ποινή περίπου 70 εκατ. ευρώ ετησίως για τις ποσότητες πλαστικών που δεν ανακυκλώνονται.
Η δυσαρέσκεια της Ε.Ε. αποτυπώνεται και στο νέο ΕΣΠΑ, στο οποίο η συγχρηματοδότηση υποδομών διαχείρισης απορριμμάτων πέφτει στο 60% –και ανεβαίνει στο 85% μόνο με την επίτευξη συγκεκριμένων στόχων ανακύκλωσης–, ενώ οι νέες μονάδες διαχείρισης απορριμμάτων πρέπει να περιλαμβάνουν υποχρεωτικά και έργα χωριστής συλλογής. Το υπουργείο Περιβάλλοντος συμφώνησε με τις κοινοτικές αρχές όλοι οι δήμοι (μέσω των φορέων τους για τα σκουπίδια) να εκπονήσουν άμεσα νέα επιχειρησιακά σχέδια για την ανακύκλωση, για την υλοποίηση των οποίων θα χρησιμοποιηθούν οι πόροι του τέλους ταφής απορριμμάτων.
«Να δούμε τι έφταιξε»
«Εχει ξεκινήσει διαδικασία όχλησης της χώρας (σ.σ. “πρώτη ειδοποίηση”, ένα στάδιο πριν από την προειδοποιητική επιστολή) για το γεγονός ότι δεν έχουμε πιάσει τους στόχους της ανακύκλωσης. Είμαστε με την πλάτη στον τοίχο. Προφανώς και δεν αγνοούμε την εξέλιξη αυτή – το αντίθετο, τη φοβόμαστε», λέει στην «Κ» ο γενικός γραμματέας Συντονισμού Διαχείρισης Αποβλήτων, Μανώλης Γραφάκος. «Αν θέλουμε να διορθωθεί το πρόβλημα της ανακύκλωσης πρέπει να δούμε τι έφταιξε.
Κατ’ αρχήν, ο Ελληνικός Οργανισμός Ανακύκλωσης (ΕΟΑΝ) δεν επιτέλεσε τον ελεγκτικό του ρόλο ορθά. Επίσης, ποτέ δεν έγινε μια ανοιχτή συζήτηση για να οργανώσουμε τους πόρους και τις επιλογές που έχουμε. Υπήρξαν και δαπάνες που δεν είχαν τη δική μας συναίνεση, δεν εντάσσονταν σε κανένα σχέδιο και δεν είχαν συγκεκριμένους ποσοτικούς στόχους. Τα δε ποσοστά ανακύκλωσης παραμένουν σχεδόν κολλημένα περίπου στο 20%».
Ταυτόχρονα, η Ελλάδα ήδη πληρώνει ποινές και πρόστιμα για την υστέρησή της. Κατ’ αρχάς, το ευρωπρόστιμο για τις παράνομες χωματερές: έχουν απομείνει ακόμη 20 σε λειτουργία (ή κλειστές που δεν έχουν αποκατασταθεί), για τις οποίες καταβάλλουμε πρόστιμο 1,6 εκατ. ευρώ ετησίως. Περαιτέρω, με βάση την κοινοτική νομοθεσία τα κράτη-μέλη καλούνται να πληρώσουν 800 ευρώ για κάθε τόνο πλαστικού που δεν ανακυκλώνεται, με τα έσοδα να καταλήγουν στο «ταμείο» της Ε.Ε. Η Ελλάδα πλήρωσε για το 2021 (πρώτη χρονιά εφαρμογής του μέτρου) 104 εκατ. ευρώ, για το 2022 70 εκατ. ευρώ και ακόμη 71 εκατ. ευρώ για το 2023.
Η μεγάλη υστέρηση της Ελλάδας στη διαχείριση απορριμμάτων (με το 80% αυτών να θάβεται σε ΧΥΤΑ) έχει κάνει ιδιαίτερα επιφυλακτικές τις κοινοτικές αρχές, καθώς η πρόοδος που έχει συντελεστεί έπειτα από τέσσερα χρηματοδοτικά πλαίσια είναι περιορισμένη. Ως αποτέλεσμα, η Ελλάδα είναι ίσως η μόνη χώρα που δεν έχει ολοκληρώσει βασικές υποδομές διαχείρισης απορριμμάτων. Το πρόβλημα επιτείνει η καθυστέρηση στην προώθηση των απαραίτητων μονάδων – είναι χαρακτηριστικό ότι περίπου το ένα τρίτο των πόρων του ΕΣΠΑ 2014-2020 για τα απορρίμματα τελικά διατέθηκε σε άλλα έργα για να μη χαθεί, ενώ πλήθος έργων διαχείρισης απορριμμάτων συνεχίζονται ως «γέφυρα» στο παρόν ΕΣΠΑ.
Το νέο μοντέλο
Στο παρόν πρόγραμμα οι όροι χρηματοδότησης της Ελλάδας για τα απορρίμματα άλλαξαν. Τα υπουργεία Περιβάλλοντος και Εθνικής Οικονομίας και Οικονομικών βρίσκονταν σε συζητήσεις την τελευταία διετία με τη Γενική Διεύθυνση Περιφερειακής Πολιτικής. Τελικά, ύστερα από σκληρές διαπραγματεύσεις το μοντέλο στο οποίο οι δύο πλευρές συμφώνησαν είναι το εξής: η Ευρωπαϊκή Επιτροπή θα καλύπτει μόλις το 60% του κόστους των μονάδων διαχείρισης απορριμμάτων, αλλά το ποσοστό θα μπορεί να ανέβει στο 85% αν επιτευχθούν συγκεκριμένοι στόχοι έως το 2029.
Τι σημαίνει αυτό; Ας δούμε ένα παράδειγμα που ανέφερε πρόσφατα σε εκδήλωση του Δικτύου Φορέων Διαχείρισης Στερεών Αποβλήτων (ΦΟΔΣΑ) ο προϊστάμενος του Τμήματος Ελλάδας – Κύπρου της Γενικής Διεύθυνσης Περιφερειακής Πολιτικής, Κάρστεν Ράσμουσεν: με την έναρξη της κατασκευής μιας μονάδας διαχείρισης απορριμμάτων θα απελευθερώνεται έως το 60% της εγκεκριμένης χρηματοδότησης. Στην πορεία του έργου, αν το 30% των απορριμμάτων που καταλήγουν στη μονάδα προέρχεται από χωριστή συλλογή (διαχωρισμός των σκουπιδιών ανάλογα με το είδος τους, ώστε να είναι δυνατή η ανακύκλωσή τους), τότε θα απελευθερώνεται το 80%. Τέλος, αν το ποσοστό αυτό ανέβει στο 60% έως το 2029, τότε θα δίνεται το 100% της εγκεκριμένης χρηματοδότησης (το οποίο θα φθάνει στο 85% του προϋπολογισμού του έργου). «Η Ε.Ε. θα επιδοτεί την πραγματική ανακύκλωση. Θέλουμε να ενισχυθεί η χωριστή συλλογή ήδη από την υλοποίηση των έργων, όχι να ζητάμε την επίτευξη στόχων το 2035 ή το 2050. Δεν είναι τόσο φοβερό, είναι θέμα οργάνωσης», ανέφερε.
Το υπουργείο Περιβάλλοντος, πάντως, υποστηρίζει ότι δεν πρόκειται για αρνητική εξέλιξη. «Πήγαμε περίφημα σε σχέση με το χάος που βρήκαμε (σ.σ. το 2019). Προωθήσαμε διαγωνισμούς, προχωρήσαμε σε δημοπρατήσεις. Παραλάβαμε τρεις μονάδες επεξεργασίας απορριμμάτων σε λειτουργία και τις έχουμε αυξήσει σε δώδεκα. Παραλάβαμε πέντε μονάδες υπό κατασκευήν και πλέον είναι είκοσι δύο υπό κατασκευήν. Αυτό είναι άθλος», εκτιμά ο κ. Γραφάκος. «Αναγνωρίζοντας την πρόοδό μας η Ε.Ε. διαθέτει για την Ελλάδα μέσω του νέου ΕΣΠΑ 600 εκατ. ευρώ και επιτύχαμε μια συμφωνία που “κλειδώνει” τη χρηματοδότηση αυτή. Οσο για το σχήμα 60%-85% θεωρώ ότι είναι δίκαιο, καθώς πρέπει να επιδείξουμε πρόοδο. Η υπόλοιπη Ε.Ε. έχει ολοκληρώσει τις μονάδες διαχείρισης απορριμμάτων, ελάχιστα τους έχουν μείνει».
Περαιτέρω, η Ε.Ε. ζήτησε οι νέες μονάδες διαχείρισης απορριμμάτων να συνδυάζονται υποχρεωτικά με έργα χωριστής συλλογής απορριμμάτων. Ποιες είναι αυτές οι μονάδες; Πρόκειται για τα έργα που δεν έχουν δημοπρατηθεί ακόμη: οι εγκαταστάσεις σε Κω και Κάλυμνο (θα εγκριθούν από την επόμενη διυπουργική), οι υποδομές στο Βόρειο Αιγαίο (Λέσβος και Σάμος), στο Νότιο Αιγαίο (Σύρος και ενδεχομένως Μύκονος) και, τέλος, στη Στερεά Ελλάδα. Είναι προφανές ότι αυτές οι εγκαταστάσεις, προκειμένου να συνδυάζουν και έργο χωριστής συλλογής απορριμμάτων, θα πρέπει να ανατεθούν με τη μορφή σύμπραξης με ιδιώτη (ΣΔΙΤ), κάτι που δεν ενθουσιάζει όλους τους δήμους (ειδικά στη Στερεά Ελλάδα εκφράζονται αντιρρήσεις).
Το υπουργείο Περιβάλλοντος συμφώνησε με τις κοινοτικές αρχές οι δήμοι να εκπονήσουν καινούργια επιχειρησιακά σχέδια ανακύκλωσης, για την υλοποίηση των οποίων θα χρησιμοποιηθούν οι πόροι του τέλους ταφής.
Σύμφωνα με στοιχεία του υπουργείου Περιβάλλοντος, θα προηγηθεί η υπογραφή συμβάσεων για ακόμη εννέα μονάδες σε Ανδρο και Τήνο (μέσα στις επόμενες ημέρες), Λάρισα, Καβάλα, Αγρίνιο, Ναύπακτο, Κέρκυρα, Ανατολικό και Δυτικό Τομέα Θεσσαλονίκης (μέσα στους επόμενους μήνες).
Οι αλλαγές δεν τελειώνουν εκεί. Μετά την ψήφιση νομοσχεδίου προ μηνός, που περιλαμβάνει ρυθμίσεις για τις συγχωνεύσεις των φορέων διαχείρισης στερεών αποβλήτων, το υπουργείο Περιβάλλοντος θα εκδώσει μια εγκύκλιο προς τους φορείς, με την οποία θα τους ζητάει να καταρτίσουν όσο το δυνατόν γρηγορότερα και με συγκεκριμένο τρόπο ένα «ολιστικό» σχέδιο για την ανακύκλωση. Η έγκριση του σχεδίου αυτού από το υπουργείο θα αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση για να ενταχθούν έργα προς χρηματοδότηση από το νέο ΕΣΠΑ.
Εκτός από τα σχέδια, που πρέπει να τελειώσουν ει δυνατόν πριν από το τέλος του χρόνου, οι φορείς διαχείρισης πρέπει να ολοκληρώσουν την αναθεώρηση των περιφερειακών σχεδίων για τη διαχείριση των απορριμμάτων. Η χώρα έχει δεσμευθεί ότι η διαδικασία αυτή θα διαρκέσει έως το τέλος Ιουνίου. Πρέπει να σημειωθεί ότι στο νέο ΕΣΠΑ η Ε.Ε. θα δέχεται έργα για απορρίμματα αποκλειστικά και μόνο από τους ΦΟΔΣΑ. Αν κάποιοι δήμοι επιθυμούν να εντάξουν κάποιο έργο σε χρηματοδότηση, θα πρέπει αυτό να γίνει μέσω προγραμματικής σύμβασης με τον φορέα της περιοχής.
Η υποχρέωση αυτή, βέβαια, δεν είναι απλή υπόθεση, καθώς πολλοί από τους φορείς αντιμετωπίζουν δυσκολίες. Οπως αναφέρει ο πρόεδρος του Δικτύου ΦΟΔΣΑ, δήμαρχος Χανίων Παναγιώτης Σημαντηράκης, πολλοί φορείς που διαχειρίζονται έργα εκατομμυρίων έχουν λιγότερα από δέκα άτομα προσωπικό, κάτι που το υπουργείο έχει υποσχεθεί ότι θα αντιμετωπίσει. Επίσης εκτιμά ότι θα χαθεί πολύτιμος χρόνος με τις προωθούμενες συγχωνεύσεις, τη στιγμή που όλη η προσοχή έπρεπε να στραφεί στην υλοποίηση των προγραμμάτων.
Προτάσεις
Υπάρχουν όμως και κάποιες άλλες αλλαγές που πρόκειται να δρομολογηθούν μέσα στο επόμενο διάστημα. Το υπουργείο Περιβάλλοντος προτείνει:
- Οι φορείς διαχείρισης να αναλάβουν αντί των μεμονωμένων δήμων να οργανώσουν την αποκομιδή και διαχείριση των βιοαποβλήτων (καφέ κάδος). Με δεδομένο ότι τα βιοαπόβλητα αντιστοιχούν περίπου στο 40% των αστικών απορριμμάτων, είναι δεδομένο ότι η πρόοδος σε αυτόν τον τομέα θα φέρει γρήγορα αποτέλεσμα (και θα ανακουφίσει τους δήμους μέσω της μείωσης του τέλους ταφής που ανέρχεται σε 35 ευρώ για κάθε τόνο σκουπιδιών που θάβουν).
- Περαιτέρω, το ΥΠΕΝ ανέθεσε μελέτη για να εξετάσει την οικονομική βιωσιμότητα ενός συστήματος καφέ κάδου ειδικά για τους «μεγάλους παραγωγούς»: ξενοδοχεία άνω των 100 κλινών, εστιατόρια πάνω από κάποια δυναμικότητα, catering, βιομηχανίες τροφίμων κ.ο.κ.
- Το ΥΠΕΝ θα ζητήσει τον τριπλασιασμό των εισφορών των εταιρειών προς τα συστήματα ανακύκλωσης (την Ελληνική Εταιρεία Αξιοποίησης – Ανακύκλωσης, που διαχειρίζεται τον μπλε κάδο, και την Ανταποδοτική Ανακύκλωση, που διαχειρίζεται τα «σπιτάκια»). Πρόκειται για ένα πάγιο αίτημα των συστημάτων, που διαμαρτύρονται ότι το ύψος των εισφορών είναι από τα χαμηλότερα στην Ε.Ε. και προφανώς δεν επαρκεί για επενδύσεις. Ως αντιστάθμισμα, το ΥΠΕΝ έχει ζητήσει στο νέο επιχειρησιακό σχέδιο που θα καταθέσουν τα συστήματα ανακύκλωσης συσκευασιών να περιλαμβάνουν και τη συλλογή και μεταφορά. Αυτό θα είναι μια μεγάλη αλλαγή, καθώς θα απαλλάξει τους δήμους από τον φόρτο της διαχείρισης της ανακύκλωσης.
- Τέλος, όπως αναφέρει στην «Κ» ο κ. Γραφάκος, μέσα στον επόμενο μήνα το υπουργείο Περιβάλλοντος θα ενημερώσει το Δίκτυο Φορέων Διαχείρισης Στερεών Αποβλήτων σχετικά με τις αποφάσεις του για τις μονάδες καύσης (ενεργειακής αξιοποίησης) απορριμμάτων. Η πρόταση του υπουργείου δεν θα περιλαμβάνει συγκεκριμένες χωροθετήσεις, οπότε δεν αναμένεται να υλοποιηθεί σύντομα, ιδίως στην Αττική (για τη Βόρεια Ελλάδα είχε προταθεί χώρος παλαιών λιγνιτωρυχείων στην Κοζάνη).
Στην Αττική
Εξελίξεις αναμένονται για την Αττική. Οπως σημειώνει ο κ. Γραφάκος, έχει αποφασιστεί να προχωρήσει ο διαγωνισμός για τη δημιουργία μονάδας επεξεργασίας απορριμμάτων στο Σχιστό (o διαγωνισμός είχε περάσει στη β΄ φάση με πέντε υποψηφίους, αλλά «πάγωσε» από την προηγούμενη διοίκηση της Περιφέρειας Αττικής). Αγνωστη παραμένει η τύχη των μονάδων Φυλής και Γραμματικού, για την υλοποίηση των οποίων χρειάζεται πολιτική απόφαση.
(από την εφημερίδα «ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ»)