Η διεθνής οικονομική κρίση συμπίπτει με την γενικευμένη κρίση θεσμών και αξιών στην Ελλάδα. Η στιγμή δεν είναι εύκολη αποτελεί, όμως, μοναδική ευκαιρία για να τεθούν επί τάπητος τα ουσιαστικά ζητήματα της εθνικής μας ύπαρξης.
Επί δεκαετίες επιδιώκεται η μεταρρύθμιση των θεσμών και της λειτουργίας της ελληνικής κοινωνίας.
Κάθε κύκλος προσπαθειών εισάγεται με ενθουσιασμό και αισιοδοξία και καταλήγει σε κυνισμό και απογοήτευση. Καταγγέλλονται οι πολιτικοί υπεύθυνοι, ανανεώνεται η ηγεσία και ένας νέος κύκλος αρχίζει –με την ίδια πάντα κατάληξη. Πρόκειται για σπείρα: κάθε κύκλος υποβιβάζει την χώρα λίγο περισσότερο. Γιατί δεν μπορεί να σταματήσει η σκάλα του κακού; Ούτε το οθωμανικό παρελθόν ούτε η «φύση του Έλληνα» είναι επαρκείς εξηγήσεις.
Ασφαλώς, πηγή της κακοδαιμονίας είναι το μέγεθος και η δυσλειτουργία του Κράτους. Όμως, γιατί το ελληνικό Κράτος λειτουργεί όπως λειτουργεί; Ποιός είναι, δηλαδή, ο ειδικός χαρακτήρας της ελληνικής περίπτωσης, ο οποίος ακυρώνει όλες τις προσπάθειες να ευθυγραμμιστεί με τα παραδεδεγμένα πρότυπα;
Οι εξηγήσεις πρέπει να αναζητηθούν στην περιπετειώδη, αντιφατική και επώδυνη συγκρότηση και ωρίμανση της σύγχρονης ελληνικής Πολιτείας. Εκτός από τους κανονικούς του ρόλους, το Κράτος λειτούργησε εξ αρχής ως ανομολόγητος διανεμητικός μηχανισμός πόρων, έξωθεν ορμωμένων: εθνικά δάνεια, ξένη οικονομική υποστήριξη, αμερικανική βοήθεια, ευρωπαϊκές επιχορηγήσεις κ.ο.κ.
Χάρη στον μηχανισμό αυτό απορροφώνται οι εντάσεις ανάμεσα στην εκδυτικισμένη εθνική ηγετική τάξη και τα λαϊκά στρώματα, τα οποία υπέστησαν την δύσκολη εμπειρία της ατελούς πολιτισμικής προσαρμογής στα αλλότρια δυτικά πρότυπα. Οι εντάσεις αυτές συχνά οδήγησαν σε βίαιες αντιπαραθέσεις: η δολοφονία του Καποδίστρια, η ληστεία και ο Εμφύλιος αποτελούν απτές αποδείξεις του συγκρουσιακού δυναμικού της εθνικής οικοδόμησης.
Ο διανεμητικός ρόλος του Κράτους παραμένει κρυπτός• δεν μπορεί να ομολογηθεί χωρίς να αποκαλυφθούν οι αντιφάσεις του εξευρωπαϊσμού. Καλύπτεται, επομένως, πίσω από μέσα και διαδικασίες τις οποίες επενόησε το πελατειακό σύστημα. Τίμημα της υποκρισίας είναι η σπάταλη και ανεπαρκής λειτουργία του Κράτους. Είναι πια κοινός τόπος ότι η υπερ-πληθώρα των δημοσίων υπαλλήλων όχι μόνον δεν χρειάζεται, αλλά επιπλέον περιπλέκει τις διαδικασίες και ενισχύει την γραφειοκρατία και την συνεπαγόμενη διαφθορά. Θα συνέφερε περισσότερο να πληρώνονται οι προσληφθέντες χωρίς να εργάζονται! Τότε όμως θα καθίστατο προφανής η αθέμιτη συναλλαγή ανάμεσα στην εθνική ελίτ και τον λαό- τον οποίο υποτίθεται ότι εκπροσωπεί.
Η συλλογιστική αυτή μας αναγκάζει να αντικρύσουμε καταστάσεις οι οποίες θίγουν την «εθνική» μας εικόνα. Παραμένουν, λοιπόν, οι ψευδαισθήσεις: θα μεταρρυθμίσουμε την κοινωνία, χωρίς να καταβάλουμε το αναγκαίο τίμημα της αυτογνωσίας. Προκειμένου να συντηρηθούν οι μύθοι, αναζητούνται αποδιοπομπαίοι τράγοι σε ένα πολιτικό προσωπικό το οποίο αναλαμβάνει, εν γνώσει ή εν αγνοία του, μιαν αδύνατη αποστολή.
Η εθελοτυφλία πληρώνεται, κάποτε και ακριβά. Το οικοδόμημα της νεοελληνικής Πολιτείας επιβιώνει υπό προϋποθέσεις: με σχετικά περιορισμένες απαιτήσεις των δικαιούχων της διανομής και με σημαντική πρόσοδο προς διανομήν. Οι συνθήκες αυτές έχουν παύσει να υφίστανται. Έσωθεν, ο καταναλωτισμός έχει αυξήσει τις απαιτήσεις του πληθυσμού. Έξωθεν, η οικονομική κρίση, εκδήλωση δομικών προβλημάτων της Δύσης, περιορίζει τις αναμονές για χρηματοδότηση των ελληνικών αντιφάσεων. Με τον δανεισμό απομακρύνεται προσωρινά το πρόβλημα, αυξάνουν, όμως, οι μελλοντικές δυσκολίες και προοιωνίζονται τα αδιέξοδα.
Η απειλή για γενικευμένη έκρηξη του νεοελληνικού προτύπου είναι ορατή. Οι συμβολικές επιθέσεις στα νεοκλασσικά κτίρια του κέντρου της Αθήνας, με τις αναφορές στα δεύτερα «Δεκεμβριανά», είναι σαφής και καθαρή προειδοποίηση. Οι αισιόδοξοι μπορούν βέβαια να ελπίζουν στον Από Μηχανής Θεό ή σε ένα θαύμα- όπως έγινε κατά τη δεκαετία του 1940, όταν ο Ψυχρός Πόλεμος προκάλεσε την αμερικανική παρέμβαση. Αν, όμως, οι μεταφυσικές αυτές προσδοκίες δεν ευοδωθούν, οι εξελίξεις ενδέχεται να αποβούν καταστροφικές. Μπορούμε να το διακινδυνεύσουμε, απλώς και μόνο για να αποφύγουμε την προσπάθεια, πνευματική και συναισθηματική, να προσαρμόσουμε τους εθνικούς μας μύθους στην πραγματικότητα;
Για πόσο καιρό θα εφησυχάζουμε ατιμωρητί στο, δυστυχώς πάντα εν ισχύι, κατά Κωνσταντίνο Καραμανλή, «απέραντον φρενοκομείον»;
(Από την εφημερίδα ΕΣΤΙΑ, 05/05/2009)