Οι μεταρρυθμίσεις
του Υπουργείου Ανάπτυξης στον τομέα της Έρευνας προκάλεσαν πολλές και εν
πολλοίς αναμενόμενες αντιδράσεις. Ακόμα και προφανείς ρυθμίσεις για τον
εξορθολογισμό των μέσων έγιναν αφορμή για εκτεταμένες καταγγελίες. Στην Ελλάδα
η μόνη πολιτική η οποία εξασφαλίζει consensus στην πανεπιστημιακή-ερευνητική
κοινότητα είναι η ακινησία, το μη θίγειν τα κακώς κείμενα.
Κάθε πανεπιστημιακός
ή ερευνητής οικοδομεί, αργά και μεθοδικά, τον κοινωνικο-επαγγελματικό του χώρο.
Αποκτά διοικητικές αρμοδιότητες, εντάσσεται σε δίκτυα άλλων ερευνητών και
πανεπιστημιακών, εξασφαλίζει γραφείο, συμμετέχει σε προγράμματα διεθνών
ανταλλαγών, διαρρυθμίζει τον χρόνο της επαγγελματικής του παρουσίας. Από μικρές
διευκολύνσεις της καθημερινότητας έως συμμετοχή σε συστήματα εξουσίας, αυτοί οι
ατομικοί χώροι/niches, αόρατοι στους εκτός των τειχών, αποτελούν το
επαγγελματικό κεφάλαιο για πολλούς ερευνητές.
Πρόκειται για μιά
άϋλη δομή η οποία, πολλαπλασιαζομένη επί τον αριθμό των ενδιαφερομένων,
συγκροτεί μια μεγάλη δύναμη αντίστασης, μιαν ισχυρή πίεση συντηρητισμού. Η
παραμικρή αλλαγή, ακόμη και η μετακόμιση από ένα κτίριο σε ένα άλλο, ανατρέπει
ισορροπίες και προνόμια που έχουν προκύψει μετά από μακρές έμμονες προσπάθειες,
συμβιβασμούς και συναλλαγές. Έτσι, ο,τιδήποτε προτείνει οποιαδήποτε Κυβέρνηση
αντιμετωπίζει άρνηση και κατακραυγή.
Ο συντηρητισμός
οδηγεί νομοτελειακά στην παρακμή. Τα ερευνητικά ιδρύματα, θύματα της αντίστασης
στην αλλαγή, οδηγούν τους ερευνητές στην περιθωριοποίηση. Εγκαταλείπονται
λίγο-λίγο τα κίνητρα της ερευνητικής σταδιοδρομίας·η ενέργεια διατίθεται κατ’ αρχήν
στην εξασφάλιση προνομίων και εξουσίας και κατόπιν στην έρευνα.
Πρόκειται βέβαια
για ακραία εικόνα. Υπάρχουν αντίρροπες δυνάμεις. Υπάρχουν ερευνητές και
πανεπιστημιακοί που επιλέγουν να μετακινούνται κατά την σταδιοδρομία τους
ανάμεσα σε διάφορα ιδρύματα, αντί να οικοδομούν μια μικρή αυτοκρατορία σε ένα
κλειστό σύστημα. Χάνονται κάποια «κεκτημένα», όμως η ανανέωση και ο εμπλουτισμός
αναπληρώνουν με επιστημονική επιτυχία, αναγνώριση και προβολή.
Η αναλογία
ανάμεσα στους «στατικούς» και τους «κινητικούς» καθορίζει την αδράνεια του κάθε
συστήματος. Ένα ίδρυμα τα στελέχη του οποίου δεν έχουν διάθεση ή δυνατότητα να
κυκλοφορούν, αλλάζει δύσκολα,·άρα παρακμάζει. Οι επιστήμονες γίνονται λιγότερο
ανταγωνιστικοί και, κατά συνέπεια, ακόμη λιγότερο κινητικοί- δηλαδή, φαύλος
κύκλος. Αντίθετα ισχύουν για τα ιδρύματα με μεγάλη κινητικότητα.
Η παράδοση της
κινητικότητας που χαρακτηρίζει τον αμερικανικό πολιτισμό εξηγεί, τουλάχιστον εν
μέρει, την ποιότητα της αμερικανικής έρευνας, χωρίς ασφαλώς να παραγνωρίζεται η
γεωγραφική κλίμακα. Ένας Αμερικανός επιστήμονας έχει ολόκληρη την Αμερική ως
επιλογή για τις επαγγελματικές του μετακινήσεις· ο Γάλλος ομόλογος περιορίζεται
κατά κανόνα στις γαλλόφωνες χώρες.
Η γεωγραφική
κλίμακα δεν επαρκεί ως δικαιολογία για τις αδυναμίες της ελληνικής έρευνας,
καθώς υπάρχει η παράδοση και τα δίκτυα της διασποράς. Ενας Έλληνας επιστήμονας
διαθέτει σημαντικά συγκριτικά πλεονεκτήματα για να μετακινηθεί εκτός Ελλάδος:
συγγενείς στο εξωτερικό, γλωσσομάθεια, παράδοση κινητικότητας, εκκλησιαστικούς
θεσμούς, ελληνικές κοινότητες. Άλλωστε, ανάλογα με την Ελλάδα ισχύουν για το
Ισραήλ, επίσης μικρή χώρα, γεωγραφικά και γλωσσικά απομονωμένη. Οι Ισραηλινοί
επιστήμονες, όμως, κινούνται συνεχώς μεταξύ των ιδρυμάτων της χώρας τους και
του εξωτερικού. Αξιοποιούν πλήρως την διασπορική τους παράδοση για να
διευρύνουν τον γεωγραφικό τους χώρο.
Ο Κωνσταντίνος
Καραμανλής προσπάθησε να αντλήσει από το παράδειγμα αυτό. Πολλά από τα θετικά
της σημερινής ελληνικής έρευνας είναι προϊόν της πολιτικής του. Όμως, σταδιακά,
στην ερευνητική και πανεπιστημιακή κοινότητα, στην συντριπτική πλειονότητά της,
επεκράτησε και πάλι η βολή του κλεισίματος και της ακινησίας.
Για την θεραπεία
του συντηρητισμού, για να δημιουργηθούν οι αναγκαίες προϋποθέσεις για
μεταρρυθμίσεις, επιβάλλεται η δραστική ενθάρρυνση της κινητικότητας – επί
παραδείγματι, μετά τον αρχικό διορισμό, μια τριετής υποχρεωτική θητεία σε ερευνητικό ή
πανεπιστημιακό ίδρυμα του εξωτερικού, ως όρος για την εξέλιξη στις
πανεπιστημιακές και ερευνητικές βαθμίδες. Εκτός από τα αυτονόητα πολλαπλά άλλα
οφέλη, μέσα σε τρία χρόνια τα «κεκτημένα» χάνονται, επομένως εξαφανίζονται και
οι αντιστάσεις σε αλλαγές και μεταρρυθμίσεις, μικρές ή μεγάλες.
Σήμερα, το
ελληνικό ερευνητικό και πανεπιστημιακό σύστημα προσλαμβάνει νέους επιστήμονες,
με αξιόλογες σπουδές στο εξωτερικό. Χρειάζονται κίνητρα, ώστε το αρχικό αυτό άνοιγμα
στον διεθνή χώρο να ανανεώνεται συνεχώς. Μόνο καταπολεμώντας την εσωστρέφεια
αντιμετωπίζεται ο συντηρητισμός.
(Ο κ. Γεώργιος-Στυλιανός Πρεβελάκης
είναι Καθηγητής Γεωπολιτικής στην Σορβόννη (Παρίσι 1).