Του Δημήτρη Δημητράκου*
Ανεξάρτητα από τις πολιτικές προτιμήσεις που μπορεί να έχει οποιοσδήποτε, πιστεύω πώς όλοι θα συμφωνήσουν ότι ο Γιώργος Παπανδρέου είναι ένας από τους συμπαθέστερους και ευπρεπέστερους έλληνες πολιτικούς. Είναι άδικες και ευτελείς οι κατηγορίες που του απευθύνονται ότι είναι «όργανο των Αμερικανών» και ότι οφείλει την άνοδό του στην ηγεσία του ΠΑΣΟΚ σε ένα «επικοινωνιακό τρυκ». Διότι όποιος και αν είναι ο τόπος γέννησής του και όποια και να ήταν η εύνοια που του έδειξαν τα μέσα ενημέρωσης, λίγοι θα αμφισβητήσουν την ακεραιότητα και την ευθύτητα του Γιώργου Παπανδρέου ή θα υποβαθμίσουν τη σημασία της ανοιχτής προοπτικής που προσφέρει στην πολιτική ζωή της χώρας.
Δεν μπορώ, επομένως, παρά να συμφωνήσω με τον φίλο Ριχάρδο Σωμερίτη (βλ. «Το Βήμα» 3.2.2004) ο οποίος προβάλλει αυτό το στοιχείο της προσωπικότητας του Γιώργου Παπανδρέου, ενώ συγχρόνως τον επαινεί για το γεγονός ότι τονίζει τη σημασία της κοινωνίας πολιτών και τη σχέση της με τις προσδοκίες που έχει το κοινωνικό σύνολο από την πολιτική.
Ασφαλώς υπάρχουν και άλλοι πολιτικοί που έχουν επικαλεστεί αυτήν την έννοια, περιλαμβανομένου και του πρωθυπουργού Κώστα Σημίτη, ο οποίος την ανέφερε στην αποχαιρετιστήρια ομιλία του στη Βουλή στις 28 Ιανουαρίου. Ο Γιώργος Παπανδρέου όμως είναι ο πολιτικός που πρώτος χρησιμοποίησε την ιδέα της κοινωνίας πολιτών από τις αρχές της προηγούμενης δεκαετίας.
Δεν το γράφω αυτό ως παρακολουθητής του βίου του Γ. Παπανδρέου, αλλά ως μελετητής της εξέλιξης της ιδέας της κοινωνίας πολιτών στην Ελλάδα. Ας μου επιτραπεί να θυμίσω ότι τυχαίνει να είμαι αυτός που εισήγαγε την ιδέα αυτή σε μελέτες και κείμενά μου πάνω στην πολιτική σκέψη του Αντόνιο Γκράμσι από το 1975 και έπειτα. Και χαίρομαι για το γεγονός ότι η έννοια αυτή βρίσκεται στο πολιτικό προσκήνιο σήμερα.
Η κοινωνία πολιτών αποτελείται από τα επαγγελματικά σωματεία, τις πολιτιστικές, οικονομικές και εθελοντικές οργανώσεις, τα μορφωτικά ιδρύματα κτλ., αλλά δεν είναι και δεν μπορεί να είναι θεσμικά καθορισμένη.
Είναι σφαίρα ελευθερίας του πολίτη πριν απ’ όλα και πάνω απ’ όλα. Αντιπροσωπεύει εκείνο το επίπεδο της κοινωνικής ζωής που δεν υφίσταται τους καταναγκασμούς που επιβάλλει η πολιτική εξουσίας. Για να το θέσουμε διαφορετικά: η κοινωνία πολιτών είναι η πολιτική έκφραση της κοινωνίας, όπου η «πολιτική» δεν αντιπροσωπεύει το εξουσιαστικό στοιχείο, δηλαδή το στοιχείο του εξαναγκασμού.
Για όλους αυτούς τους λόγους, η κοινωνία πολιτών δεν εκφράζεται από το κράτος, από την εξουσία. Ενας πολιτικός μπορεί να αναφέρεται σε αυτήν, δεν μπορεί όμως να μιλάει εξ ονόματός της –όπως αναφέρεται στον λαό και απευθύνεται σε αυτόν, αλλά δεν μπορεί να μιλάει εξ ονόματός του. Ούτε μπορεί να φέρεται ως «εγγυητής» της κοινωνίας πολιτών, παρά μόνο αν εννοεί την υποχώρηση του «πολιτικού», δηλαδή τη μείωση της παρουσίας της πολιτικής στην κοινωνική και οικονομική ζωή.
Υπό τις συνθήκες αυτές, είναι ολωσδιόλου αδιανόητη και παράλογη η ιδέα ότι μπορεί η «κοινωνία» να εκλέξει έναν πολιτικό αρχηγό. Η επικείμενη εκλογή του Γιώργου Παπανδρέου ως προέδρου του ΠΑΣΟΚ αποτελεί μια «απευθείας ανάθεση» της αρχηγίας στο πρόσωπό του, με προαποφασισμένη «συναίνεση», παρακάμπτοντας τα θεσπισμένα πολιτικά όργανα. «Όχι θεσμοί, μόνο λαός» όπως έλεγε χαρακτηριστικά ο Ανδρέας Παπανδρέου σε προεκλογική ομιλία του το 1989.
Ασφαλώς μια εκλογή δεν είναι παρά μέθοδος ανάδειξης κατάλληλων προσώπων για να πληρώσουν συγκεκριμένες θέσεις- στη Βουλή, στο πανεπιστήμιο, στην κομματική ηγεσία κτλ. Το νόημά της είναι η δυνατότητα επιλογής μεταξύ πολλών. Αλλιώς δεν έχουμε εκλογή. Εχουμε υποταγή στον Παράκλητο. Είναι και αυτή μια άλλη μέθοδος ανάδειξης καταλληλότητας. Ταιριάζει όμως σε προνεωτερικές εποχές και καταστάσεις και όχι σε ηγέτη που μιλάει στο όνομα της νεωτερικότητας. Ούτε σε εκείνο το τμήμα της κοινής γνώμης που εμπνέεται από τα ιδανικά του Διαφωτισμού, της προόδου και της ανοιχτής κοινωνίας. Εκφράζει ίσως ένα «μεταμοντέρνο» πνεύμα παλαϊκής ενότητας μέσα από την πρόσμειξη εκσυγχρονιστικών και τριτοκοσμικών στοιχείων. Αυτό είναι το καινούργιο που επιζητούμε;
* Ο κ. Δ. Δημητράκος είναι καθηγητής Πολιτικής Φιλοσοφίας στο πανεπιστήμιο Αθηνών
(Από την εφημερίδα Το Βήμα, 06/02/2004)