Η συζήτηση για την ευρωπαϊκή οικοδόμηση καλύπτει ευρύτατη θεματολογία.
Απουσιάζουν, όμως, δύο καθοριστικές διαστάσεις: ο γεωγραφικός χώρος και ο πολιτισμικός
παράγων. Η Ευρώπη αφ’ενός δυσκολεύεται να συζητήσει για τα όρια και την μορφή του
εδάφους της, αφ’ετέρου διστάζει να ασχοληθεί με την ταυτότητα των πολιτών της.
Οι διαστάσεις αυτές είναι
αλληλένδετες. Ο προσδιορισμός των πολιτισμικών χαρακτηριστικών του Ευρωπαίου αποκλείει
τους λαούς χωρίς τα χαρακτηριστικά αυτά· επομένως, ο χώρος τους τίθεται
de
facto εκτός
ευρωπαϊκών συνόρων. Αν, επί παραδείγματι, η ταυτότητα του Ευρωπαίου καθοριστεί με
βάση τον δυτικό Χριστιανισμό, το σύνορο της Ευρώπης συμπίπτει με την γραμμή του Σχίσματος. Αντιστοίχως,
η διεύρυνση της Ευρώπης τροποποιεί την ταυτότητα. Αν, δηλαδή, ενταχθούν κάποιες
χώρες από την Βόρειο Αφρική, η ευρωπαϊκή ταυτότητα θα «μεσογειοποιηθεί» περισσότερο
από όσο έχει ήδη γίνει με την ενσωμάτωση
της Ελλάδας, της Ισπανίας και της Πορτογαλίας.
Οι προφανείς δυσκολίες
να απαντηθούν τα ερωτήματα αυτά εγείρουν αμηχανία, έκφραση της οποίας είναι η δυσκολία
να υιοθετηθούν συμβολικές αναπαραστάσεις. Η ευρωπαϊκή σημαία δεν παραπέμπει σε καμιά
αναφορά με συναισθηματικές φορτίσεις. Ο χάρτης της Ευρώπης όπως απεικονίζεται στα
χαρτονομίσματα του Ευρώ είναι όσο το δυνατόν ασαφέστερος – όριο προς Ανατολάς δεν
διακρίνεται.
Όμως, όπως η Φύση, έτσι
και η Πολιτική απεχθάνεται το κενό. Η ευρωπαϊκή υστέρηση στον πολιτισμικό και γεωγραφικό
αυτοπροσδιορισμό έχει δημιουργήσει όσα δεινά βιώνουμε σήμερα, εν μέσω οικονομικής
κρίσης. Η ακροδεξιά απευθύνεται στο λαϊκό συναίσθημα επενδύοντας στην εθνικιστική
συμβολική. Τα κινητοποιούμενα σύμβολα δεν αντιμετωπίζουν ανταγωνισμό, με αποτέλεσμα
να κερδίζουν έδαφος. Η ουκρανική κρίση δείχνει ότι η Ρωσία δεν διστάζει να διευρύνει
τον γεωγραφικό της χώρο, καθώς η ευρωπαϊκή διαχωριστική ζώνη είναι ασαφής.
Κύριο κίνητρο και μοχλός
για την ευρωπαϊκή οικοδόμηση υπήρξε η καθολική βούληση να μην επαναληφθούν οι καταστροφές
των δύο Παγκοσμίων Πολέμων. Σήμερα, η Ευρώπη οπισθοδρομεί προς την εποχή την οποία
θέλησε να απαρνηθεί: άνοδος της ακροδεξιάς, γεωπολιτικές ολισθήσεις.
Ως καθυστερημένη αντίδραση
στο γεωπολιτισμικό έλλειμμα της Ευρώπης, την πρώτη Μαρτίου παρουσιάστηκε στο Βερολίνο,
παρουσία Μπαρόζο και Μέρκελ, το «
Νέο αφήγημα
για την Ευρώπη. Το πνεύμα και το σώμα της Ευρώπης», το οποίο συνέταξε η Πολιτισμική
Επιτροπή της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Παρά τις εξαγγελίες και
τις αναμονές, το κείμενο αυτό, εξαιρετικά καλογραμμένο κατά τα άλλα, μάλλον εκφράζει
παρά ξεπερνά την ευρωπαϊκή αμηχανία. Η ευρωπαϊκή ταυτότητα, όπως περιγράφεται, αποτελείται
από αξίες οι οποίες παραπέμπουν στην Αναγέννηση και τον Διαφωτισμό και τις οποίες
ασπάζεται, λόγοις και εν πολλοίς και έργοις, το μεγαλύτερο τμήμα της Ανθρωπότητας.
Τι διαφοροποιεί, επομένως, την Ευρώπη από τις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής ή
την Αυστραλία – για να μην αναφερθούμε στην Ιαπωνία...
Στο κείμενο αυτό διακηρύσσεται
η συνάντηση Ευρωπαϊκής Αναγέννησης και Κοσμοπολιτισμού. Όμως, οι Αναγεννήσεις συμβαίνουν,
δεν διατάσσονται άνωθεν. Ο Κοσμοπολιτισμός δεν μονοπωλείται. Τι διακρίνει επομένως
τον Ευρωπαίο κοσμοπολίτη από τον Αμερικανό;
Τέλος, μοναδική μνεία
στον γεωγραφικό χώρο συνιστά η ιδέα της Ευρώπης ως δικτύου πόλεων, ως «
great mega-city»: η Megalopolis, όπως
την περιέγραψε ο
Jean
Gottmann
αναφερόμενος
στην ανατολική ακτή των Ηνωμένων Πολιτειών κατά τις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες.
Τότε, όμως, δεν υπήρχε Παγκοσμιοποίηση. Σήμερα,
η
great
mega-city είναι το παγκόσμιο δίκτυο των Μεγαλουπόλεων. Σύνορο ανάμεσα στο
Παρίσι, το Λονδίνο, την Νέα Υόρκη, το Τόκυο,
την Σαγκάη, την Μόσχα δεν υφίσταται.
Ώδινεν όρος και έτεκεν μυν; Όχι ακριβώς.
Παρά την αποτυχία της να προσφέρει πειστικές απαντήσεις, η διακήρυξη του Βερολίνου
είναι η παραδοχή του γεωπολιτισμικού ελλείμματος της Ευρώπης, η αναγνώριση της οικονομιστικής
αμαρτίας, η απαρχή μιας διαδικασίας. Όσοι ανησυχούσαν και προειδοποιούσαν για το
έλλειμμα αυτό δεν αισθάνονται πλέον βοώντες εν τη ερήμω. Ο δρόμος για την γεωπολιτική
ευρωπαϊκή σκέψη έχει ανοίξει.
Το ερώτημα είναι αν η διαδικασία αυτή θα κερδίσει
τον αγώνα δρόμου με τις δυνάμεις της οπισθοδρόμησης. Έχει χαθεί πολύς και πολύτιμος
χρόνος. Η πνευματική αναθεώρηση πρέπει να προχωρήσει· τάχιστα και αποφασιστικά.
(από την εφημερίδα Εστία)