Εκπαίδευση για Καιρούς Αβέβαιους

Το Κολλέγιο Αθηνών, το παλαιό μου σχολείο, κάθε χρόνο εορτάζει τους Τρεις Ιεράρχες με μια τιμητική τελετή για τους δασκάλους του, γύρω από μια εκπαιδευτική θεματική. Η εφετινή προβληματική κινήθηκε γύρω από την «εκπαίδευση για καιρούς αβέβαιους».

Συμβάλλει η Γεωπολιτική, η επιστήμη μου, στην διαμόρφωση της εκπαιδευτικής πολιτικής; Μετά τον πόλεμο ο ρόλος της περιορίστηκε. Η σταθερότητα του Ψυχρού Πολέμου εξουδετέρωσε τις απειλές για την εδαφική ακεραιότητα της Ελλάδας. Τα όνειρα της Μεγάλης Ιδέας είχαν ήδη εξανεμιστεί προπολεμικά. Οι ορίζοντες της εκπαιδευτικής πολιτικής έκλεισαν γύρω από την ανάπτυξη των πλουτοπαραγωγικών πόρων σε μια σταθεροποιημένη εδαφική επικράτεια· δευτερευόντως, προωθούσαν προς στην ανανεωμένη, κυρίως στις αγγλόφωνες χώρες, ελληνική διασπορά. Στην εκπαιδευτική πολιτική κυριάρχησαν η οικονομική επιστήμη, οι τεχνολογικές εφαρμογές και η αγγλική γλώσσα.

Όμως, ο κόσμος αλλάζει· βαθμιαία από το τέλος του εικοστού αιώνα, ακόμη ταχύτερα σήμερα. Καθώς οι επαγγελματικές δυνατότητες μετασχηματίζονται διαρκώς, η εκπαιδευτική πολιτική δεν μπορεί να βασιστεί σε κάποιο σταθερό πλαίσιο. Αντί για την εξειδίκευση προς ιεραρχημένους στόχους, χρειάζεται προετοιμασία για ένα μετεξελισσόμενο, ασταθή, δυσπρόβλεπτο κόσμο. Οι απαιτούμενες ικανότητες είναι η προσαρμοστικότητα, το κριτικό πνεύμα και η πολιτισμική ευαισθησία.

Στο παρελθόν η αναζήτηση της πληροφορίας ήταν διαδικασία μακρά, επίπονη και χρονοβόρος. Σήμερα κινούμαστε σε ένα περιβάλλον όπου, αντιθέτως, η πληροφορία προσφέρεται αφειδώς και απρόσκοπτα. Το πρόβλημα αντιστρέφεται· ανάγεται στην επιλογή ανάμεσα σε ένα πλήθος πληροφοριών, η αξιοπιστία των οποίων δεν είναι αυτονόητη.

Οι δύο αυτές νέες συνθήκες επιβάλλουν την επιστροφή σε παλαιές εκπαιδευτικές αξίες, όταν δηλαδή η παιδεία αποσκοπούσε κυρίως να διαμορφώσει ένα ευρύ γνωστικό υπόβαθρο, χωρίς χρησιμοθηρικό χαρακτήρα. Η γενική θεωρητική παιδεία εγγυάται ένα θεμέλιο το οποίο δεν επηρεάζεται από τις διακυμάνσεις και τους συρμούς. Η παιδεία αυτή εξασφαλίζει μια μεγάλη ευελιξία, επιτρέπει την μετακίνηση από την μια εξειδίκευση στην άλλη, αξιοποιεί τις δυνατότητες για συνεχή μάθηση, τις οποίες προσφέρει η κοινωνία της πληροφορίας. Η έμφαση στις επαγγελματικές δεξιότητες εξοβέλισε την γενική παιδεία, επενδύοντας σε ένα εξασφαλισμένο εργασιακό μέλλον. Σήμερα η επιλογή αυτή, αντιθέτως, παγιδεύει σε απαξιούμενες κατευθύνσεις. Η βραχυπρόθεσμη επαγγελματική επιτυχία οδηγεί στην μακροπρόθεσμη περιθωριοποίηση.

Η διαχείριση του όγκου της πληροφορίας απαιτεί κριτικό πνεύμα. Όπως η προσαρμοστικότητα, έτσι και η κριτική ικανότητα στηρίζεται στην γενική και θεωρητική παιδεία. Η χαοτική πληθώρα των πληροφοριών επιβάλλει την αφαιρετική ικανότητα η οποία αποκτάται και καλλιεργείται μέσα από τον χειρισμό εννοιών. Η Φιλοσοφία, τα Μαθηματικά και η κατ’εξοχήν γλώσσα των εννοιών, δηλαδή τα Αρχαία Ελληνικά, πρέπει να έλθουν ή να επανέλθουν ως εκπαιδευτικές προτεραιότητες.

Οι γεωπολιτικοί μετασχηματισμοί δεν αφορούν μόνον την άνοδο νέων δυνάμεων ή τις αλλαγές συνόρων. Αμφισβητείται πλέον ένα ολόκληρο γεωπολιτικό σύστημα το οποίο, επί τέσσερεις αιώνες, κυριάρχησε στην Δύση και διαδόθηκε σε ολόκληρη την Ανθρωπότητα. Η Νεωτερικότητα στηρίχτηκε στο εδαφικό εθνικό κράτος. Η οικονομική Παγκοσμιοποίηση κλόνισε αυτό το σύστημα· οι πολυεθνικές επιχειρήσεις, καθώς λειτουργούν δικτυωτά, ανταγωνίζονται τον οικονομικό ρόλο των κρατών.

Σήμερα τα κράτη αντιμετωπίζουν το δεύτερο κύμα της Παγκοσμιοποίησης, το οποίο έχει πολιτισμικό χαρακτήρα. Όπως έδειξαν τα πρόσφατα γεγονότα στην Γαλλία, θρησκευτικά, δηλαδή πολιτισμικά, δίκτυα αμφισβητούν την εδαφική πραγματικότητα. Μετά από αιώνες κυριαρχίας των εδαφικών, επανέρχονται οι θρησκευτικές ταυτότητες. Η πολιτισμική πολυμορφία του κόσμου αναδεικνύεται σε καθοριστικό γεωπολιτικό και γεωοικονομικό παράγοντα. Χρειάζεται, λοιπόν, να διευρυνθεί η πολιτισμική κατανόηση του κόσμου μας, καθώς δεν επαρκεί πλέον η δυτική πολιτισμική σφαίρα. Αντικείμενα παραμελημένα και περιθωριοποιούμενα, όπως η Γεωγραφία, η Ιστορία, τα Θρησκευτικά, πρέπει να επανέλθουν δυναμικά- ασφαλώς μετά από εκ βάθρων αναθεώρηση της ύλης.

Προσαρμοστικότητα, αφαιρετική κριτική σκέψη και πολιτισμική ευαισθησία ανταποκρίνονται πολύ περισσότερο στην συλλογική ελληνική ψυχοσύνθεση από ό,τι οι διαχειριστικές δεξιότητες. Προϋποτίθεται, επομένως, ο επαναπροσανατολισμός της εκπαίδευσης. Ένα τέτοιο ριζοσπαστικό εγχείρημα δυσχεραίνεται από τις δυνάμεις αδρανείας του τρέχοντος συστήματος το οποίο, όμως, μοιάζει να απαξιώνεται από μόνο του. Ίσως αυτός να είναι ένας λόγος για κάποια ελληνική αισιοδοξία.